0. How I Met Your Mother? 

Giả sử 20 năm nữa, nếu con bạn hỏi ngày xưa bố mẹ hẹn hò ra sao, bạn sẽ trả lời thế nào? Theo kinh nghiệm bản thân chuyện trò về chủ đề này với các đối tượng khác nhau, câu chuyện tình nào nghe cũng như tiểu thuyết. Chuyện được kể ngay tiếp theo đây cũng là một trong số đó.

Minh sinh năm 1990. Năm 2003, khi cô gái Minh 13 tuổi, ở Hà Nội bùng nổ những cửa hàng cafe Internet. Dọc phố Nam Cao - trường Ams cũ, trường Nguyễn Trãi bây giờ - là san sát các cửa hàng ăn vặt kiểu học sinh, bán đầy những khoai tây chiên, nem chua rán, sữa chua thạch, sandwich pa-tê thịt nguội, nui xào,… và tất nhiên đầy những quán net ADSL, giá 3 nghìn đồng/giờ với mấy anh trông quán xuyên đêm lúc nào cũng râu ria lờ đờ như nghiện. 

Thời đó, các cậu con trai 13 tuổi thì chủ yếu vào quán để chơi game. Còn các cô gái thì đã bắt đầu làm quen với “chat”. Theo lời Minh kể, ngày đầu tiên bước vào quán cafe internet, Minh và đứa bạn thân không biết chút gì hết. Anh trông quán net giúp hai đứa khởi tạo cái nick đầu tiên và hướng dẫn lên chatroom, bắt đầu nói chuyện với những người xa lạ hoàn toàn lần đầu tiên trong đời.
Những ngày đầu, Minh và cô bạn thân của mình chỉ toàn chat trên nền tảng MIRC, một không gian cho phép bất kỳ ai cũng có thể chọn một nickname cho mình, xác định đối tượng và bắt đầu chat, “tất nhiên bọn tớ toàn chat với bọn con trai”, Miu kể. Mỗi lần có anh nào hỏi xin nick Yahoo thì hai cô ngây thơ đến nỗi tưởng Yahoo là thứ tài sản gì đó mà mình không có. Thậm chí, cô bạn của Miu còn có câu trả lời “thần thánh” là: “Nhà em nghèo lắm, không có Yahoo đâu”. Lúc đó, tôi tưởng tượng ra là anh bạn phía đầu chat bên kia chắc là khựng lại nghĩ em này chảnh thật, còn từ chối cho nick theo cách này.

Minh kể, cô không nhớ được mình đã nói chuyện gì với những nickname sáng đèn, chỉ nhớ được rằng, thời đó, có một xu hướng đặt nick online theo kiểu: boy_dep_trai_kieu_han_quoc, dep_trai_khong_ban_gai2003, …  Khi độ hấp dẫn của một con người phụ thuộc chủ yếu vào sự ấn tượng của nickname thì người ta bắt đầu bỏ công sức nhiều nghĩ ra cái gì cho thật hay ho, cái gì để thể hiện được cá tính của mình đúng nhất, và quan trọng là phải gây được ấn tượng trong số vô vàn cái nick đang sáng trên kia, on off liên tục gây sự chú ý. Miu nói với tôi rằng, mấy đứa bắt đầu tra từ điển để tìm ra những tính từ hay ho nhất để mô tả mình: kiểu slygirl, coolkid,… Phải thừa nhận, việc chat chit này làm tăng vốn tiếng Anh của các bạn một cách đáng kể, và bắt đầu có những ý thức đầu tiên về việc tạo dựng “thương hiệu cá nhân”. 

Sau roomchat, sau yahoo messenger - đại diện cho các cuộc đối thoại cá nhân thì Minh bắt đầu làm quen với một không gian trực tuyến có tính cộng đồng hơn là forum (diễn đàn). Giai đoạn đầu thập niên 2000s cũng là những năm mà phong trào nghe rock ở Hà Nội đang ở giai đoạn cao trào. Hanoi Rock Club (HRC) và diễn đàn Rockvn là hai nơi cô gái này thường xuyên lui tới, lúc đó Minh khoảng 14-15 tuổi. Cô cho rằng, diễn đàn gần như là hình thái trí tuệ cộng đồng đầu tiên mà cô được tiếp xúc trong đời. Trên đó, bao nhiêu đàn anh đàn chị rockfan, những người đọc nát bét tiểu sử của các ban nhạc, của các rockers đã dịch ra tiếng Việt, đã ghi chép lại lịch sử rock Hà thành, Sài thành, Đà thành,… đưa lên. Nguyên văn, Minh nói: "Tớ nhớ mình đã đọc về những đêm nhạc tưởng niệm John Lennon người ta phải trèo tường vượt rào vào để nghe, để hát theo và để khóc. Rồi về quán The Big’s One hay còn lái thành Bích Xoăn một thời. Hay về Thành Đà Nẵng, về bố Tân Hàng Bạc dạy trống trong cái phòng bé xíu ở 60 Hàng Bạc. Diễn đàn này cũng là nơi năm Minh gặp mối tình đầu của mình. Lúc đó, Minh 15 tuổi, người yêu đầu tiên của cô sinh năm 87, lúc đó còn chưa bước sang 18. 
​
Hai người yêu nhau được 2 năm thì chia tay. 15 năm sau, tôi được biết đến Minh thông qua một mối tình của cô trên Tinder, chứ không phải là Yahoo nữa.

1. TINDER - Bà mối thời đại số?
Tạm dừng câu chuyện của Minh để nói về nhân vật mới xuất hiện là Tinder. Được phát hành vào tháng 9/2012, Tinder hiện đang được coi là một trong những ứng dụng hẹn hò trên điện thoại di động đầu tiên trên thế giới (Expander Rambling Statistics). Người dùng có thể tải Tinder miễn phí trên kho ứng dụng, đăng ký nhanh chóng bằng Facebook hoặc Spotify, sau đó chọn thiết kế hồ sơ cá nhân của riêng mình. Mỗi hồ sơ cá nhân gồm có: 
1/ Hình ảnh: người dùng có thể chọn tối đa 5 ảnh đại diện cho bản thân.
2/ Profile: tên, tuổi, nơi làm việc, trường học, định vị (khoảng cách giữa chủ nhân hồ sơ đó với người xem)
3/ About: tối đa 500 ký tự để nói bất cứ điều gì để thể hiện bản thân

Đồng sáng lập và giám đốc chiến lược của Tinder, Jonathan Badeen cho biết, từ ban đầu, anh có một “khao khát cháy bỏng muốn biến nó thành một trò chơi (Clifford 2017). Đó là lý do vì sao hồ sơ của người dùng hiện ra trên giao diện ứng dụng như những quân bài. Người dùng có thể xem hồ sơ của nhiều thành viên khác ở trong bán kính tối đa 160km. Nếu thích ai đó, người dùng vuốt sang phải hoặc nhấn nút trái tim, nếu không thì lướt sang trái hoặc chạm vào biểu tượng X. Nếu cùng “thích” nhau, Tinder sẽ kết nối và gửi thông báo tới cả hai người. Cho tới tận lúc này, người dùng mới được trao cơ hội đầu tiên để bắt đầu trò chuyện làm quen. (LeFebvre 2017). Tính đến quý I/2018, Tinder đã được download 100 triệu lần, có khoảng 50 triệu người dùng, trong đó có 10 triệu tài khoản active hàng ngày, ghi nhận 20 tỷ lần matches - khi 2 người cùng thích nhau. 

Có khá nhiều bài báo, nghiên cứu chỉ ra rằng, Tinder là nơi chủ yếu được sử dụng để tìm bạn tình, hook-up app. Tuy nhiên, mình và đồng nghiệp chưa tìm thấy bất cứ một nghiên cứu nào về người dùng Tinder ở Việt Nam. Những câu chuyện nghe từ bạn bè, những trải nghiệm cá nhân là lý do ban đầu khiến nhóm nghiên cứu muốn đi tìm hiểu xem cuối cùng thì ở đất nước mình, người ta đang tìm kiếm điều gì ở đây? Và cuối cùng thì, hẹn hò thời đại số có khác gì so với hẹn hò truyền thống hay không? Chúng ta rõ ràng đang có những phương tiện mới, vậy thì những phương tiện này có đang khiến hành vi yêu của chúng ta khác đi hay không? 

Bắt nguồn từ những cuộc nói chuyện qua lại như vậy, hai người chúng mình quyết định bắt tay vào làm một cái khảo sát nhỏ, thay vì ngồi võ đoán. Và thế là cuộc khảo sát phi chính thức và hoàn toàn độc lập này được thực hiện, ghi nhận câu trả lời của gần 371 người trong độ tuổi 18-30, trong đó 108 người nam, và 263 người nữ. Đây là nhóm đối tượng đang trong quá trình khám phá những hướng đi trong tình yêu, công việc, thế giới quan. Việc hình thành mối quan hệ thân mật được coi là nhiệm vụ quan trọng nhất của lứa tuổi này (Erik Erikson 1968). Sau khi tiến hành khảo sát, chúng mình tiếp tục phỏng vấn sâu với 12/371 người dùng nói trên.

Trong nghiên cứu này, mình cùng với cộng sự cố gắng tìm hiểu về 3 giai đoạn trong hành vi hẹn hò thông qua Tinder của một người: 
- Lý do sử dụng
- Cách sử dụng
- Kết quả sử dụng​

​1.1. Một người tìm đến Tinder để...? 
Số liệu mà chúng mình thu thập được thông qua khảo sát được thể hiện ở bảng dưới đây:

Và nếu bạn quan tâm nhiều hơn những con số, thì dưới đây là một vài đoạn trích từ trong profile Tinder, hay từ trong các mẩu phỏng vấn chúng mình thực hiện với một số người dùng ứng dụng này: 
“All my friends got married so I need new coffee mates. Systematically messy.” - Minh (nam, 27 tuổi)
“I’m just very tired in real life.” - My (nữ, 26 tuổi) 
“Đại nghiệp chưa thành không nghĩ tới hồng nhan. Yêu thích kinh doanh ai cùng sở thích kết bạn nhé. Zalo: 0123xxxxxxx.” - Tuấn (nam, 28 tuổi)
“Đi tìm 1 FWB. Nhẹ thàng thôi, đủ để thêm sắc màu cho cuộc sống…”. - Hải (nam, 27 tuổi)

Guess it's true, I'm not good at a one- night stand. But I still need love 'cause I'm just a man. - Sam Smith
​
Dù bắt đầu quen biết một người ở đâu, dù bắt đầu một mối quan hệ như thế nào, cuối cùng, chỉ có mình mới biết mình muốn gì, cần gì thôi phải không? 

Và như câu nói mình nghe thấy nhiều nhất gần đây trong các đám cưới: "Đúng người, đúng thời điểm!" 
Chúc các bạn tìm thấy nhau! Nhất là trong mấy ngày đông lạnh nhất năm 2018 này!

Nguồn tham khảo: 
Bùi Trà My & Phương Hoài Nga, 2017. Ứng dụng Tinder và văn hoá hẹn hò mới của người trẻ đô thị Việt Nam hiện nay. Nghiên cứu độc lập
Leah E. LeFebvre. 2017.  Swiping me off my feet: Explicating relationship initiation on Tinder, DOI: 10.1177/0265407517706419
Expander Rambling Statistics 2012 
Erik Erikson, 1963. Childhood and Society.

Fragment 01:

​Tôi vốn có một mối quan tâm đặc biệt với những vấn đề đô thị, có lẽ một phần bởi đã sinh ra và lớn lên ở khu vực Trung Hoà, vùng ngoại ô cũ được đô thị hoá thành trung tâm thành phố Hà Nội, mà bây giờ thuộc quận Cầu Giấy, còn trước đây thuộc huyện Từ Liêm.

Trong vòng 21 năm qua, tôi đã chứng kiến sự biến đổi không ngừng của khu vực này.

Tôi nhớ như in những sáng tinh mơ mùa nghỉ hè, đám trẻ con cùng cả người lớn trong làng đổ ra ĐƯỜNG MỚI, đổ bê tông, trải nhựa, cắt đôi hai nửa cánh đồng. Đường Mới đó chính là Trần Duy Hưng, một trong những dấu hiệu đô thị hoá đầu tiên của khu vực này, được xây dựng vào năm 2003 nhân dịp Việt Nam lần đầu đăng cai tổ chức SEAGAMES. Năm đó tôi 13 tuổi, vừa bắt đầu tuổi dậy thì và chớm sắp biết yêu.

Tôi cũng nhớ vài câu chuyện giữa những người lớn trong làng, về nhà này nhà kia vỡ nợ, bán đất trả tiền thua bạc cho con. Đây là những câu chuyện đánh dấu thời kỳ đổi đời của các hộ gia đình từ cuối làng ra thành mặt phố. Khi người ta đột ngột có tiền, có rất nhiều tiền, thì việc sử dụng nó như thế nào là cả một thách thức.

Tôi cũng đã ở đó, ngay cạnh bãi tha ma, trên mảnh ruộng dân làng Trung Hoà, khi người dân kéo nhau mang mọi loại cây có thể ra trồng, nhằm tăng tiền đền bù đất khi nhà nước quyết định giải toả cho dự án khu đô thị Nam Trung Yên bây giờ. Tới nay, nghĩa trang làng vẫn còn, nằm bên cạnh dự án công viên điều hoà trên đường Nguyễn Chánh, nhìn sang khu Home City. Tôi cũng chẳng còn biết, lối đi vào nghĩa trang đang nằm ở lối nào nữa!

Gần đây, tôi đột nhiên nhận ra sự ảnh hưởng của các tác phẩm nghệ thuật có tính can thiệp (interventional) đối với cách thiết kế hoạt động của mình trong và ngoài lớp học. Có thể, câu chuyện chỉ đơn giản bởi cả tôi và những người nghệ sỹ đó đều cùng có một hướng tiếp cận với con người. Tuy nhiên, với cá nhân mình, tôi thực sự được truyền cảm hứng và đi đến những thử nghiệm này thông qua các chuyến đi thăm bảo tàng, các buổi triển lãm văn hoá nghệ thuật,…

​Nghệ thuật can thiệp được hiểu là những tác phẩm được thiết kế đặc biệt để tạo ra tương tác với không gian có sẵn. Tính “can thiệp” của tác phẩm khiến cho nó liên tục được tái sản (re-produced) và tái cảm thụ (re-appreciate) thông qua tương tác với những địa điểm khác nhau đó và với những nhóm khán giả khác nhau tới tham quan. Đây có lẽ chính là điều phấn khích nhất của cách tiếp cận này. Sự tham gia của khán giả, của người học luôn luôn là không định trước. Mỗi lần quan sát khách tham quan, mỗi lần đứng lớp là một điều bất ngờ.

Năm kia, cùng với cô Phương Hoài Nga, cán bộ tư vấn tâm lý của trường làm một dự án “intervention” với học sinh lớp 12 chuẩn bị ra trường: tạo ra một nhân vật chia sẻ hạnh phúc, niềm vui ở trong trường. Được truyền cảm hứng từ Bay Max và Happy Machine của Coca Cola, chúng tôi làm một mô hình hơi giống Bay Max. Mỗi giờ nghỉ trưa, một bạn học sinh lớp 12 lại chui vào và tặng cho các bạn học sinh bé hơn những món quà bất ngờ từ bên trong. Đã có những tò mò, đã có những cái ôm tình cảm, tất nhiên có cả những mục tiêu đơn giản chỉ là tới xếp hàng để được ăn kẹo.

Năm ngoái, khi lên lớp với học sinh lớp 7, tôi thực hiện một thử nghiệm với một trích đoạn Black Swan: Cho các nhóm học sinh khác nhau ngồi yên lặng nghe nhạc và tưởng tượng ra đủ điều và sau đó nói về sự khác biệt và đa dạng.
​
Hoặc năm nay, tôi đang dự định làm một thử nghiệm khác với học sinh lớp 9 trong môn Human in Digital Age, lấy cảm hứng từ tác phẩm These Associations của Tino Sehgal, tác phẩm đầu tiên mà tôi tiếp cận ở London trong Tate Modern và dự án Looking Refugees in the Eyes.

Chỉ còn 1 tuần nữa, học sinh sẽ bắt đầu tới trường. Tôi khá hào hứng với những ý tưởng "intervention" mới.

---
Một số triển lãm có tính tương tác tôi từng ghi chép lại:
1. The Whole Truth, Bảo tàng Do Thái (Berlin): http://www.buitramy.com/…/the-whole-truth-v-do-thi-khng-dot… 
2. Life and Death in Pompeii and Heraculeneum, Bảo tàng Anh (London): http://www.buitramy.com/…/s-sng-ci-cht-pompeii-v-herculaneu… 
3. Flat 34, KTX Goldsmiths, University of London: http://www.buitramy.com/ti…/bin-k-tc-x-thnh-trin-lm-tng-tc-m 
4. Laura Marks và Vài vụn suy nghĩ về văn hoá đa giác quan: http://www.buitramy.com/…/laura-marks-vi-vn-suy-ngh-v-vn-ho…

Một tuần nay khi học sinh quay trở lại trường sau kì nghỉ hè kéo dài 1 tháng rưỡi, tôi đã có ít nhất 3 lần nói chuyện với các con về eye contact - thông hiểu bằng ánh mắt. Có lúc là trong nhóm advisors 9 học sinh, có lúc là với học sinh cả khối. Hôm nay, trước khi thực sự bước vào năm học mới, tôi lại một lần nữa được nói với các con về điều này. Và câu chuyện tôi chia sẻ với các con ngày hôm nay cũng lại được lấy cảm hứng từ chính những lần họp khối, họp trường tương tự: 

Mỗi lần đứng trước một nhóm học sinh dù ít dù nhiều, dù là một nhóm, một lớp hay cả khối, cả cấp, tôi nhận ra mình có xu hướng hướng đến ánh mắt của một số học sinh, một số đồng nghiệp nhất định. Có khi để tìm kiếm một cái gật đầu hưởng ứng, một nụ cười, một ánh mắt dịu dàng khích lệ. Hoặc cũng có khi là để được “nhắc bài”, rằng em đang đi đúng hướng rồi đấy, tiếp tục đi nào Mi. 

Những ánh nhìn, cử chỉ đó đã tiếp năng lượng cho tôi không biết bao nhiêu lần lên lớp, tập huấn,… Và hôm nay, tôi đã thật lòng chia sẻ nó với hơn 60 học sinh khối 9, khối tôi làm advisor. Rằng các con có biết mỗi lần cô đứng lên đây, cô đều có thói quen nhìn vào mắt cáo con để tìm kiếm nguồn năng lượng tích cực toả ra. Rằng chính ánh nhìn của các con đối với cô mỗi lần chúng ta gặp nhau là một lần khích lệ người giáo viên 26 tuổi này. Rằng các cô các thầy đều mong muốn chính các con, dù là học sinh cùng nhóm advisor, cùng lớp, cùng khối hay cùng trường, hay đơn giản chỉ cần cùng là con người với con người, có thể bắt gặp ánh mắt của nhau ở bất kỳ nơi đâu và đều nhận được nguồn năng lượng tích cực, sự ấm áp chân thành đó để tự tin mà bước tiếp.

​Chủ đề năm học của trường chúng tôi năm nay là Partnership for the Goals - Hợp tác vì mục tiêu chung vì sự Phát triển bền vững. Vậy thì hãy cứ nhìn nhau bằng một ánh mắt ấm áp, khích lệ chẳng phải là một khởi đầu đơn giản, dễ chịu và hiệu quả nhất cho một năm với đầy “hợp tác” và đầy “mục tiêu chung" hay sao…

Đọc báo mạng và news feed của facebook những ngày này chắc ai cũng thấy tràn ngập những thông tin về Formosa, về hàng triệu tấn cá chết, về vệt biển miền Trung nhiễm độc, về đoàn người biểu tình. Có tin đúng, có tin chỉ mang trong mình một nửa sự thật. Làm thế nào quyết định được mình nên tin ai và ấn nút share cái gì giúp ích cho đồng bào mình. 
Hôm nay, tôi muốn chia sẻ một vài công cụ để “ĐỌC BÁO TỈNH TÁO", để mọi người có thể chắt lọc thông tin một cách có hệ thống và có cơ sở hơn, từ đó chia sẻ những thông tin gần nhất với sự thật.
​
Những công cụ đính kèm theo đây dựa trên quy chuẩn nghiệp vụ báo chí thông thường. Việc của chúng ta có thể làm là thử đặt chân mình vào đôi giày của nhà báo để xem xem tin tức mình đọc đã được thực hiện đúng chuẩn báo chí hay chưa?!

Nguồn: http://tuoitre.vn/tin/giao-duc/khoa-hoc/20160425/song-cung-con-trong-thoi-dai-so/1090147.html 

​Tuổi Trẻ Online - Chuyện này tưởng như đơn giản nhưng lại khiến rất nhiều phụ huynh đau đầu. Cũng bởi thế mà hội thảo chỉ trong khuôn khổ cấp trường về việc này, tổ chức vào ngày 23-4 đã thu hút khá nhiều phụ huynh tham gia.

Những chuyện giật mình
Cô Bùi Trà My - giáo viên môn truyền thông và văn hóa của Trường phổ thông liên cấp Olympia, Hà Nội, đơn vị tổ chức hội thảo - mở đầu chương trình bằng một câu hỏi dành cho phụ huynh: “Thay cho việc hỏi nhau “có khỏe không?”, phụ huynh có biết các bạn trẻ hỏi câu gì đầu tiên khi đến quán cà phê không?”.

Để trả lời câu hỏi trên, cô Trà My đọc bài của một học sinh lớp 8 trong giờ học kỹ năng, liên quan đến vấn đề “tiêu tốn thời gian cho máy móc”. Trong đó có đoạn viết: “Khi bước vào quán cà phê để gặp bạn bè, mọi người sẽ không hỏi nhau “có khỏe không?”, mà câu đầu tiên sẽ là “Cho hỏi pass (mật khẩu) wifi ở đây như thế nào?”!”.

Đoạn “trần tình” của em học sinh nọ khiến nhiều phụ huynh bàn luận sôi nổi, vì câu chuyện đó quá quen thuộc với họ. Một phụ huynh chia sẻ: “Con tôi suốt ngày đeo tai nghe, nên bố mẹ nói gì không biết. Nếu bảo con nhấc tai nghe ra, đương nhiên nó sẽ phản đối. Muốn con trẻ tạm rời xa máy móc để “sống với đời thực”, bây giờ bố mẹ không chỉ nêu gương mà còn phải kỳ công làm nhiều việc thì mới lôi được con theo mình”.

Một câu chuyện khác cũng được mang đến hội thảo. “Đó là ngày 8-3, tôi chứng kiến có ba mẹ con vào quán cà phê. Đứa con gái 20 tuổi kiểm tra điện thoại, thằng em trai cũng mở điện thoại của mình. Bà mẹ ngồi giữa cũng mở điện thoại xem tin nhắn. Nhưng chỉ sau đó ít phút bà mẹ cất máy, hết nhìn con trai rồi lại nhìn con gái, không biết phải nói gì. Cuối cùng, chị đành ngả người về phía con gái xem con chat trên điện thoại. Lập tức cô con gái ngẩng lên nói: Sao mẹ lại xem điện thoại của con?”.

Cô Trà My kết luận: máy móc đã khiến mỗi người trong một gia đình từ bỏ thói quen “mặt đối mặt”. Sống bên cạnh nhau nhưng mỗi người đều chỉ hướng vào thế giới ảo của riêng mình. Dần dần mỗi người sẽ thấy cô đơn, xa lạ và không thể thấu cảm được nhau.

Trong khoảng hơn một thập kỷ vừa qua, mạng xã hội và các thiết bị điện tử cầm tay đã tác động nhiều tới cách con người thực hành cuộc sống và vận hành xã hội. Không chỉ thay đổi thói quen giao tiếp, rộng hơn, những ứng dụng công nghệ mới này còn thay đổi lối sống, phong cách làm việc,... của chúng ta. Với bất kỳ ai lớn lên với hành vi nhắn tin (texting), việc chú tâm nửa vời đã trở thành một điều bình thường, dù nhiều người trong số họ rất có ý thức về cái giá phải trả cho thói quen này. Sherry Turkle, trong cuốn Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age, thậm chí còn nhắc đến một “kĩ năng” sống còn của thế hệ mới: “phubbing" - khả năng giữ nguyên giao tiếp bằng mắt với người đối diện trong khi tay vẫn bấm chạm nhắn tin.

Bắt đầu từ cuối thập niên 1990s, các trang mạng xã hội dựa trên nền tảng kĩ thuật và tư tưởng của công nghệ web 2.0,  (Kaplan & Haenlein 2010: 60; Boyd & Ellison 2007: 211) như Blogger (1999), Wikipedia (2001), Myspace (2003), Facebook (2004), Youtube (2005), Twitter (2006), … đã liên tục được phát triển và sử dụng trên toàn cầu (Dijck 2013: 5). Nếu như web 1.0 là kho lưu trữ dữ liệu một chiều, người dùng chỉ lên để đọc được thì web 2.0 lại là không gian tương tác chủ động và trực tiếp, người dùng được đọc, được viết và được phản hồi, trao đổi với nhau theo đường thời gian thực (Witty Cookie 2012).

Tiến trình phát triển này của công nghệ web 2.0 tồn tại cùng các thiết bị điện tử cầm tay tạo điều kiện cho con người nâng cao khả năng làm nhiều việc, giao tiếp với nhiều người cùng lúc mà không bị giới hạn bởi không gian, thời gian. Tuy nhiên, lằn ranh giữa việc tối đa hoá năng suất lao động và trò chuyện với trạng thái thường xuyên bị ngắt quãng, xao nhãng là khá khó để kiểm soát. Những hành vi, thói quen giao tiếp, làm việc mới được hình thành. Một trong số những xu hướng đó được Sherry Turkle gói trong một cụm từ “table manner 2.0”, có thể được hiểu như tập quán ngồi bàn của thời đại số.

Trò chuyện với ai thì dành trọn vẹn thời gian, tâm trí cho người đó vào thời điểm ấy dường như  không còn là một phép lịch sự / sự tôn trọng hiển nhiên. Giờ đây, việc một ai đó tắt chuông điện thoại, cất nó sang một bên khi ngồi trò chuyện với mình đã trở thành một cử chỉ đáng cảm kích. Thường xuyên trên bàn ăn gia đình hay trong nhà hàng, chúng ta nhìn thấy những thành viên trong gia đình, những người bạn cúi mặt xuống chiếc smartphones, tablets để nhắn tin, lướt newsfeed facebook, instagram thay vì ngẩng lên trò chuyện với nhau. Thường xuyên trong các cuộc họp mặt, chúng ta nhìn thấy mọi người, và cả chính mình nữa, vừa nói vừa nghe câu được câu mất vừa cắm cúi vào mặt màn hình, thay vì nhìn vào mắt nhau. 

Trong hàng loạt cuộc phỏng vấn của Sherry Turkle, nhiều “thổ dân kĩ thuật số” (digital natives) bày tỏ: “Nếu nhắn tin cho ai đó vào khoảng giờ cơm tối, tất nhiên là chuyện bình thường nếu mình không nhận được tin nhắn trả lời ngay. Nhưng nếu ai đó nhắn cho mình đúng vào giờ cơm, thì hình như mình cứ bứt rứt không yên được cho tới khi gửi được tin nhắn trả lời. Chúng ta vẫn tự bấm bụng mình, đừng đọc nó trên bàn ăn, đừng đọc nó trên bàn ăn gia đình". Nhưng có một cảm giác thôi thúc chúng ta muốn đọc nó, và rồi chúng ta cũng với tay mở điện thoại ra đọc thật. Đó là một thứ áp lực lạ lùng.

Nếu như trước đây, luật lệ ngầm của các cuộc gặp gỡ bạn bè là duy trì số lượng người chẵn để không có ai phải ngồi một mình thì giờ đây, luật lệ này có lẽ sẽ phải thay đổi thành số lẻ, bởi nếu một người cắm cúi ôm điện thoại thì những người còn lại sẽ không bị thừa thãi, một mình.

Thói quen sống với thiết bị điện tử mọi lúc, mọi nơi này thậm chí đã trở thành một hiện tượng hành vi, một “bệnh lý” mới có tên “text neck” để chỉ tư thế cúi mặt hoài xuống màn hình tới mức thay đổi cấu trúc cột sống. Cụ thể, thông thường đầu người có trọng lượng khoảng 5.5kg. Tuy nhiên, với tư thế cúi đầu về phía trước, trọng lượng dồn xuống đốt sống cổ bắt đầu tăng. Ở góc 15 độ, trọng lượng này tăng thành hơn 12kg, 30 độ là 18kg và 60 độ là 27kg. 

Hãy tưởng tượng mỗi ngày vài tiếng, bạn đặt một đứa trẻ 8 tuổi lên gáy mình công kênh. Gánh nặng đó mang lại kết quả sức khoẻ tương đương với thói quen dán mắt vào chiếc smartphone, việc mà hàng triệu người chúng ta vẫn dành hàng giờ mỗi ngày để làm (Bever 2014). 

---
TLTK:
Sherry Turkle, 2015. Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age. NY: Penguine.
Matt Taylor, 2015. “Curse of modern era: Warning over the rapid rise of “text neck” in teens due to smartphone addiction, Daily Telegraph 15 Oct 2015.
http://www.dailytelegraph.com.au/newslocal/central-coast/curse-of-modern-era-warning-over-the-rapid-rise-of-text-neck-in-teens-due-to-smartphone-addiction/news-story/3c15c9cde79a0207f9536f72569bd3f9 
Witty Cookie, 2012. What are the major differences among web 1.0, 2.0 and 3.0?
https://wittycookie.wordpress.com/2012/06/04/what-are-the-major-differences-among-web-1-0-2-0-and-3-0/ 
Linsey Bever, 2014. “Text neck” is becoming an “epidemic” and could wreck your spine, Washington Post 20 Nov 2015.  https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2014/11/20/text-neck-is-becoming-an-epidemic-and-could-wreck-your-spine/

Bùi Trà My (2015). Văn hoá tham gia trên mạng xã hội với hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng, in trong sách Báo chí Truyền thông: Lý luận và Thực tiễn. 

Bài viết đề cập tới các đặc điểm của văn hoá tham gia, một xu hướng văn hoá và truyền thông mới bắt nguồn từ sự ra đời của Internet và thực sự nở rộ từ phát triển của mạng xã hội. Bài viết cũng phân tích tác động của văn hoá tham gia tới hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng từ một số khía cạnh cụ thể: hoạt động báo chí, hành vi giao tiếp xã hội của từng cá nhân, doanh nghiệp tự thân và văn hoá thanh thiếu niên hiện nay. Cuối cùng, từ những thực tế trên, bài viết đề xuất một cách nhìn nhận mới về đào tạo truyền thông cho đại chúng trong thời đại số.

1. Mạng xã hội và văn hoá tham gia trên mạng xã hội

Bắt đầu từ cuối thập niên 1990s, các trang mạng xã hội như Blogger (1999), Wikipedia (2001), Myspace (2003), Facebook (2004), Youtube (2005), Twitter (2006), … đã liên tục được phát triển và sử dụng trên toàn cầu. Ở Việt Nam, Facebook và Youtube là hai mạng xã hội phổ biến nhất hiện nay. Tính đến tháng 9/2013, Việt Nam có 22 triệu tài khoản Facebook, chiếm 71% tổng số người dùng internet với mức tăng trưởng 164% chỉ sau một năm (Social Bakers 2013). Còn Youtube sau khi được sát nhập với Google cũng đã đạt tốc độ tăng trưởng mạnh.

Được xây dựng trên nền tảng kĩ thuật và tư tưởng của công nghệ web 2.0,[1] mạng xã hội là một ứng dụng internet cho phép người dùng khởi tạo trang cá nhân và trao đổi thông tin của mình cũng như quản lý các kết nối bạn bè và theo dõi tiểu sử của họ (Kaplan và Haenlein 2010: 60; Boyd và Ellison 2007: 211). Đúng như tên gọi, hai đặc điểm quan trọng nhất của các phương tiện truyền thông mới này là tính xã hội (social) và giao tiếp kết nối (network). Các cá nhân kết giao với nhau không phải chỉ thông qua không gian thật nữa mà bắt đầu thiết lập những mối quan hệ online trên nhiều không gian mạng xã hội khác nhau.

Mỗi người sở hữu từ một đến nhiều nhân dạng online và kết nối tạo thành một mạng lưới với nhiều mắt xích. Họ có thể liên kết với nhau qua trạng thái kết bạn, qua số lượng bạn bè chung, qua sở thích cá nhân, hay qua những địa điểm chung mà họ từng đến, … Trong cuốn The Culture of Connectivity, tác giả José van Dijck đã nhấn mạnh sự chuyển đổi vai trò của không gian online này từ mạng xã hội thành một xã hội thực có tính mạng lưới (2013: 5). Mạng xã hội bắt nguồn từ một cuộc cách mạng về công nghệ nhưng lại tiếp biến, phát triển với yếu tố con người và thực sự trở thành một/nhiều xã hội tồn tại song song và tương quan với xã hội truyền thống.

Một đặc điểm vô cùng quan trọng nữa của các phương tiện truyền thông xã hội là tính tham gia. Không giống như những trang web được xuất bản với nội dung có sẵn, các trang web này được thiết kế giống một khung cơ bản và để cho mỗi người đăng ký sử dụng tự điền nội dung của mình vào (Dijck 2013: 7). Trên các trang facebook cá nhân, nội dung ấy bao gồm thông tin cá nhân cơ bản, những sự kiện đời sống diễn ra hàng ngày hay bất cứ dữ liệu gì mà người dùng muốn chia sẻ dưới nhân dạng online của mình. Còn trên các Facebook page, hay các trang chia sẻ hình ảnh, video như Youtube, Instagram, Flickr,… sự chia sẻ này không chỉ dừng lại ở phạm vi chia sẻ đời sống cá nhân. Trên Flickr hay Instagram ta có thể dễ dàng tìm thấy những bộ ảnh chụp bán chuyên/chuyên nghiệp.  Trên Youtube người dùng tải lên các video tự quay, tự biên tập, thậm chí những phim ngắn tự sản xuất. Bằng việc tham gia vào quá trình “tạo nội dung” cho các mạng xã hội như vậy, vai trò của nhóm công chúng truyền thống bắt đầu thay đổi. Người dùng không chỉ đơn giản là người tiêu thụ thông tin và các sản phẩm văn hoá nữa, mà người dùng còn là nhà sản xuất, đài truyền hình, phóng viên, biên tập viên, thậm chí là tổng biên tập. Thực tế này đã được Henry Jenkins nhắc đến từ năm 1992 với tên gọi: Văn hoá tham gia - participatory culture.

Văn hoá tham gia (VHTG) là một xu hướng mới được hình thành cùng với sự phát triển của công nghệ kĩ thuật số web 2.0 và liên kết chặt chẽ với thực hành truyền thông trên không gian mạng xã hội (Dijck 2013: 4). Trong xu hướng ấy, tất cả các cá nhân với những phương tiện cần thiết đều có thể đóng vai trò vừa là người sản xuất vừa là người tiêu thụ (Jenkins 2006). Ví dụ, với máy tính cá nhân nối mạng, một người có thể thiết lập tài khoản trên trang chia sẻ video Youtube và tải lên đó những video do chính mình quay và biên tập. Cùng một lúc, anh ta vừa tiêu thụ không gian Youtube, vừa sản xuất và phân phối video của chính mình, lại vừa làm khán giả của những video do những người dùng khác tải lên. Bởi tất cả các không gian này đều miễn phí, cách thức sử dụng lại đơn giản nên chúng nhanh chóng thu hút được một lượng người dùng đáng kể. Theo Henry Jenkins (2009: 7), VHTG có năm đặc điểm:

1. Tạo điều kiện cho các biểu đạt nghệ thuật và thực hành dân sự

2. Hỗ trợ cho việc sáng tạo và chia sẻ các sản phẩm đó với người khác

3. Hình thức học tập gián tiếp thông qua chia sẻ của những người có kinh nghiệm

4. Nơi mà các thành viên tin rằng đóng góp của mình là có ý nghĩa

5. Nơi các thành viên có cảm giác kết nối xã hội với người khác

Nói một cách ngắn gọn, VHTG là một chuỗi hành vi được thực hiện trên internet mà trong đó một người có thể vừa khởi tạo thông điệp, vừa tự mình truyền thông cho nó và cùng lúc đó vẫn không ngừng kết giao thêm những mối quan hệ xã hội mới.

2. Văn hoá tham gia với hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng

Như đã đề cập tới ở trên, sự xuất hiện của web 2.0 kéo theo VHTG đã làm thay đổi mối quan hệ truyền thông đại chúng truyền thống. Trước đây, truyền thông có mô hình như thể một người nói với hàng triệu người. Còn trong bối cảnh hiện nay, hàng triệu khán giả kia đều có cơ hội trở thành nhà sản xuất (Burgess và Green 2009; Chau 2011). Chính yếu tố này đã dẫn đến sự thay đổi  trong hoạt động báo chí truyền thông nói riêng và trong ngành công nghiệp văn hoá nói chung. 

- Thứ nhất, về hoạt động báo chí, có nhiều ý kiến cho rằng mạng xã hội với lợi thế về không gian, thời gian và nguồn nhân lực tự nguyện - người dùng đang dần áp đảo tin tức báo chí về độ nhanh nhạy và đa dạng. Trong cuốn Miễn phí - Tương lai của mức giá cách mạng, Chris Anderson cũng đã đưa ra một nhận định về vấn đề này: “Cung về nội dung đã tăng trưởng gấp hàng triệu lần, nhưng cầu thì không: chúng ta vẫn có hai mắt, hai tai và hai mươi bốn giờ một ngày. Tất nhiên, không phải mọi nội dung đều được tạo ra như nhau, các trang facebook không thể so với báo New York Times… Điểm khác biệt là số trang facebook nhiều hơn số trang của tờ Times và chúng không được tạo ra với ý định thu tiền người đọc” (Anderson 2009: 206). Trong trường hợp này, dường như “đám đông” lại đang chứng tỏ được “trí tuệ” và sự sáng suốt của mình (Surowiecki 2007). Nếu như cá nhân nhà báo hay cả một toà báo chỉ có thể tiếp cận một số nguồn tin nhất định và đưa tin một cách hạn chế thì trên mạng xã hội, ta có thể tìm thấy vô số bài viết bình luận về cùng vấn đề đó. Trên thực tế, một số sự kiện gần đây như Đại tướng Võ Nguyên Giáp qua đời, bạo động ở Bình Dương đều được chính công chúng có mặt ở hiện trường đăng tải trước nhất trên mạng xã hội. Trong một buổi nói chuyện về đề tài Truyền thông xã hội: Tai ương hay may mắn cho ngành báo chí? ở Viện Goethe Hà Nội, vấn đề này đã được đưa ra thảo luận và nhận được nhiều ý kiến khác nhau. Tuy nhiên, tất cả các nhà báo tham gia thảo luận đều thừa nhận rằng, không gian mạng xã hội với sự tham gia của công chúng vào vai trò truyền tin là một cơ hội quan trọng đối với hoạt động báo chí hiện nay. Thông tin từ những người dùng được cho là những thông tin khởi đầu quan trọng để các nhà báo tiếp tục thao tác nghiệp vụ để kịp thời đưa thông tin kiểm chứng tới công chúng. Một mặt, sự tham gia đóng góp tin tức của công chúng đem lại lợi ích cho nhà báo, mặt khác nó cũng tạo ra áp lực lớn hơn cho những người hoạt động báo chí. Mới đây, tờ New York Times thậm chí còn sản xuất một bản báo cáo dài 97 trang gồm những đề xuất đổi mới để phù hợp với thời đại truyền thông số và truyền thông xã hội hiện nay như: tương tác với độc giả để tạo ra nội dung mới, sử dụng từ khoá tag triệt để, phóng viên phải tải lên Twitter năm tin liên quan đến bài viết mà họ nộp, … (Benton 2014).

- Thứ hai, ở khía cạnh giao tiếp cá nhân, có thể nói VHTG trên mạng xã hội đã góp phần giúp chúng ta đạt được những nhu cầu cao cấp nhất trong cuộc sống. Theo tháp nhu cầu của Maslow, con người sau khi đủ ăn, đủ mặc và được an toàn rồi thì bắt đầu có nhu cầu giao lưu tình cảm, được quý trọng và cuối cùng là muốn được sáng tạo, tự do thể hiện bản thân. Một số người e dè, nhút nhát trong không gian thực dường như lại dễ dàng chia sẻ hơn trên mạng xã hội cùng với những phím chức năng như add friend - kết bạn, share - chia sẻ, like - thích, … (Rosenwald 2011) và nhận được sự quý trọng của mọi người nhờ tham gia vào những cộng đồng mà mình thực sự hiểu biết. Không chỉ thế, tác động lớn nhất của VHTG trên mạng xã hội đối với chuỗi nhu cầu này là nó kích thích sự sáng tạo, thể hiện bản thân gần như không giới hạn. Đây là điều đã được hai tác giả Jean Burgess và Joshua Green đề cập đến dưới tiêu đề Chính trị văn hoá - Cultural Politics trong cuốn Youtube: Video trực tuyến và Văn hoá tham gia. Phân tích mạng xã hội chia sẻ video trực tuyến Youtube, hai tác giả nhấn mạnh rằng đây là một không gian khuyến khích tất cả mọi người bình thường tham gia vào hoạt động văn hoá. Dù anh mang quốc tịch nào, thuộc nhóm sắc tộc văn hoá ra sao, thì anh vẫn được đối xử công bằng và được mang sản phẩm văn hoá của mình ra giới thiệu với công chúng cả thế giới (2009: 75). Youtube mang đến một không gian văn hoá bình đẳng và tương đối đại chúng[2], xoá nhoà các ranh giới mang tính quyền lực thông thường.

- Thứ ba, trong nhiều trường hợp, nhu cầu biểu đạt và sáng tạo nói trên không những được thoả mãn còn được khuyến khích bằng yếu tố vật chất. Khi ấy, các chủ tài khoản mạng xã hội bắt đầu có thêm một vai trò mới: doanh nghiệp tự thân.[3] Trong một vài năm trở lại đây, mạng xã hội và VHTG đã góp phần mở rộng thêm quan niệm về ‘doanh nghiệp’. Trong không gian web 2.0 này, bất kỳ ai cũng có thể trở thành một doanh nghiệp tự thân. Một ví dụ điển hình và thú vị cho hình thức mới mẻ này là các vloggers trên Youtube. 

Vloggers là tên gọi viết tắt của video blogger, những người ghi lại nhật kí trên mạng bằng hình ảnh động. Vlogger sử dụng đời sống riêng tư, quan điểm cá nhân của mình để sản xuất ra các video mang tính giải trí và tải miễn phí lên không gian Youtube. Các sản phẩm đó được đưa ra tiêu thụ với mức giá miễn phí cho người xem. Video càng hấp dẫn thì số người click xem và ấn nút ‘yêu thích’ càng nhiều. Khi vlogger đạt được một số lượng người xem và theo dõi nhất định, họ sẽ được kí một thoả thuận hợp tác với Youtube. Theo đó, Youtube bắt đầu đưa các quảng cáo vào video của họ và trả tiền cho chủ nhân kênh video dựa trên lượng người xem. Trong một số trường hợp, với những vloggers làm nội dung có tính giáo dục, hoặc nâng cao ý thức xã hội, … ta còn có thể nhìn nhận họ như những doanh nghiệp xã hội.

- Thứ tư, bởi phần lớn nhóm công chúng sử dụng mạng xã hội và tham gia vào đóng góp nội dung là thanh thiếu niên, việc nghiên cứu hành vi và nội dung của các sản phẩm văn hoá - truyền thông này không thể tách rời văn hoá thanh thiếu niên Việt Nam hiện nay bởi chúng tồn tại song song và tác động qua lại lẫn nhau. Cùng một lúc trong môi trường VNTG của mạng xã hội, thanh thiếu niên vừa là người làm nội dung vừa là người kết nối xã hội (Chau 2011: 65). Họ phát triển, tương tác, học hỏi và cả chỉ trích, phản biện nhau trên đó. Trong bối cảnh Việt Nam, mặc dù thanh thiếu niên được nhìn nhận như là ‘tương lai’ của đất nước, tiếng nói của nhóm công dân này không thực sự được coi trọng. Trong bài viết Thanh niên học sinh, sinh viên với sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước do NXB Chính trị Quốc gia ấn hành, tác giả viết: 

Thanh niên nói chung là một bộ phận của xã hội không có tư tưởng riêng. Bởi thế, giai cấp công nhân và Đảng tiên phong phải xiết chặt, động viên, giáo dục và thức tỉnh nhằm giúp họ tìm ra được chân lý cách mạng và cố gắng phấn đấu vì chân lý ấy. (Nguyen 1997: 6, trích theo Nguyen 2005: 5)

Trong môi trường gia đình, nhà trường và xã hội, nhóm thanh thiếu niên đều được cho là đối tượng cần được giáo dục. Tuy nhiên, cách giáo dục rập khuôn, nhiều lý thuyết ít thực hành, đôi khi mang tính định kiến từ kinh nghiệm của những người đi trước (World Bank Report) đã khiến cho tính sáng tạo của thanh thiếu niên Việt Nam không được bộc lộ. 

Trong bối cảnh ấy, mạng xã hội ra đời cho phép người dùng tham gia vào cùng sản xuất nội dung đã trở thành một lựa chọn lý tưởng cho người Việt trẻ. Trên không gian này, họ được tự do sáng tạo và nêu lên ý kiến cá nhân. Không chỉ nỗ lực giải quyết các vấn đề cá nhân, nhóm công dân này còn bày tỏ những mối quan tâm với những sự kiện văn hoá, xã hội và chính trị. Ví dụ, các vloggers Việt Nam ngoài những nội dung phơi sáng đời tư cá nhân và/hoặc giải trí thì còn sản xuất một số lượng lớn các video bày tỏ quan điểm nghiêm túc về các vấn đề như: Giáo dục ở Việt Nam, Giáo dục giới tính, Phản ứng của giới trẻ với các sự kiện truyền thông, … Ở một chừng mực nào đó, chính những hoạt động của nhóm thanh thiếu niên này là một thể hiện rõ ràng của quyền và nghĩa vụ người công dân. Trước thực tế này, có một số ý kiến quan ngại cho rằng tự do thái quá sẽ khiến các sản phẩm văn hoá kém chất lượng, các quan điểm ‘lệch lạc’ được phổ biến. Tuy nhiên, tính xã hội tương tác của các phương tiện truyền thông mới cùng với các nút like, unlike, dislike, report[4] sẽ là cách kiểm duyệt dân chủ nhất bởi nó chứa đựng trong đó sức mạnh của tập thể và trí tuệ của đa số (Surowiecki 2007).

3. Kết luận

Bài viết đã thảo luận về đặc điểm của VHTG trên mạng xã hội trong kỉ nguyên số và một số tác động của nó tới hoạt động truyền thông cũng như văn hoá đại chúng. Mạng xã hội, VHTG và các tác động của nó là những hiện tượng tất yếu của cả thế giới sau sự bùng nổ của internet và công nghệ web 2.0. Tầm ảnh hưởng toàn cầu của các xu hướng này sẽ còn tiếp biến, lan rộng và hình thành nên những luồng văn hoá, các yếu tố văn hoá - xã hội và chính trị mới. Trong tương lai, rất có thể các khái niệm về cái tôi, nhân thân, công dân, nhà nước, xung đột, … sẽ không còn như cách chúng ta hiểu trong hiện tại (Smitcht và Cohen 2014). Trước tình hình đó, Henry Jenkins đã luôn đề cập đến tầm quan trọng của công tác đào tạo, cung cấp cho người dân nói chung và giới trẻ nói riêng những công cụ để ứng xử trong các môi trường truyền thông đại chúng mới một cách văn minh và tỉnh táo nhất (2009). Ở Việt Nam hiện nay, sau rất nhiều cuộc khủng hoảng thông tin và truyền thông, chúng ta đã bắt đầu chú ý tới tầm quan trọng của việc giáo dục truyền thông cho đại chúng. Không phải chỉ riêng sinh viên ngành báo chí và truyền thông mới cần hiểu về nó. Mà với VHTG và mạng xã hội, bất kỳ ai cũng cần được trang bị kiến thức để sống sót trong bể thông tin và chia sẻ thông tin một cách có trách nhiệm. 

---

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.     Chris Anderson, 2009. Miễn phí: Tương lai của một mức giá cách mạng, Phan Triều Anh dịch. NXB Trẻ.

2.     Joshua Benton, 2014. The leaked New York Times innovation report is one of the key document of this media age, Nieman Journalism Lab. http://www.niemanlab.org/2014/05/the-leaked-new-york-times-innovation-report-is-one-of-the-key-documents-of-this-media-age/ 

3.     Jean Burgess and Joshure Green, 2009. Youtube: Digital Media and Society Series. Cambridge: Polity

4.     Clement Chau, 2010. Youtube as a participatory culture. New Media and Technology: Youth as Content Creators.

5.     Aaron Delwiche and Jennifer Jacobs Henderson, 2012. The Participatory Cultures Handbook. USA: Routledge

6.     José van Dijck, 2013. The Culture of Connectivity: A Critical History of Social Media. Oxford: Oxford University Press 

7.     Jan van Dijk, 2012. The Network Society. London: Sage

8.     Henry Jenkins, 1992. Textual Poachers: Television Fans & Participatory Culture. Studies in culture and communication. NY: Routledge 

9.     Henry Jenkins et al., 2009. Confronting the Challenges of Participatory Culture: Media Education for the 21st century. USA: MIT 

10.  Nguyen Phuong An, 2005. Youth and the State in Contemporary Socialist Vietnam. Centre for East and South-East Asian Studies, Lund University.

11.  Michael S. Rosenwald, 2011. Can Facebook help overcome shyness?, Washington Post, 12.02.2011. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/02/12/AR2011021203069.html 

12.  James Surowiecki (2007). Trí tuệ đám đông, Nguyễn Thị Yến dịch. NXB Tri thức

--- 
Ghi chú: 
[1] web 2.0 là một xu hướng trong thiết kế và phát triển web mà mục đích là nhắm tới những thuận tiện trong việc chia sẻ, hợp tác và sáng tạo giữa các người dùng.
[2] Bởi internet vẫn chưa được phủ sóng toàn cầu và không phải ai cũng được tiếp cận với máy tính, tính đại chúng của các phương tiện truyền thông xã hội này chỉ mang tính tương đối.
[3] self-entrepreneurship
[4] Các nút để người xem thể hiện thái độ đối với nội dung được tải lên, lần lượt là thích, bỏ thích, không thích, báo cáo vi phạm.