Fragment 01:

​Tôi vốn có một mối quan tâm đặc biệt với những vấn đề đô thị, có lẽ một phần bởi đã sinh ra và lớn lên ở khu vực Trung Hoà, vùng ngoại ô cũ được đô thị hoá thành trung tâm thành phố Hà Nội, mà bây giờ thuộc quận Cầu Giấy, còn trước đây thuộc huyện Từ Liêm.

Trong vòng 21 năm qua, tôi đã chứng kiến sự biến đổi không ngừng của khu vực này.

Tôi nhớ như in những sáng tinh mơ mùa nghỉ hè, đám trẻ con cùng cả người lớn trong làng đổ ra ĐƯỜNG MỚI, đổ bê tông, trải nhựa, cắt đôi hai nửa cánh đồng. Đường Mới đó chính là Trần Duy Hưng, một trong những dấu hiệu đô thị hoá đầu tiên của khu vực này, được xây dựng vào năm 2003 nhân dịp Việt Nam lần đầu đăng cai tổ chức SEAGAMES. Năm đó tôi 13 tuổi, vừa bắt đầu tuổi dậy thì và chớm sắp biết yêu.

Tôi cũng nhớ vài câu chuyện giữa những người lớn trong làng, về nhà này nhà kia vỡ nợ, bán đất trả tiền thua bạc cho con. Đây là những câu chuyện đánh dấu thời kỳ đổi đời của các hộ gia đình từ cuối làng ra thành mặt phố. Khi người ta đột ngột có tiền, có rất nhiều tiền, thì việc sử dụng nó như thế nào là cả một thách thức.

Tôi cũng đã ở đó, ngay cạnh bãi tha ma, trên mảnh ruộng dân làng Trung Hoà, khi người dân kéo nhau mang mọi loại cây có thể ra trồng, nhằm tăng tiền đền bù đất khi nhà nước quyết định giải toả cho dự án khu đô thị Nam Trung Yên bây giờ. Tới nay, nghĩa trang làng vẫn còn, nằm bên cạnh dự án công viên điều hoà trên đường Nguyễn Chánh, nhìn sang khu Home City. Tôi cũng chẳng còn biết, lối đi vào nghĩa trang đang nằm ở lối nào nữa!

Gần đây, tôi đột nhiên nhận ra sự ảnh hưởng của các tác phẩm nghệ thuật có tính can thiệp (interventional) đối với cách thiết kế hoạt động của mình trong và ngoài lớp học. Có thể, câu chuyện chỉ đơn giản bởi cả tôi và những người nghệ sỹ đó đều cùng có một hướng tiếp cận với con người. Tuy nhiên, với cá nhân mình, tôi thực sự được truyền cảm hứng và đi đến những thử nghiệm này thông qua các chuyến đi thăm bảo tàng, các buổi triển lãm văn hoá nghệ thuật,…

​Nghệ thuật can thiệp được hiểu là những tác phẩm được thiết kế đặc biệt để tạo ra tương tác với không gian có sẵn. Tính “can thiệp” của tác phẩm khiến cho nó liên tục được tái sản (re-produced) và tái cảm thụ (re-appreciate) thông qua tương tác với những địa điểm khác nhau đó và với những nhóm khán giả khác nhau tới tham quan. Đây có lẽ chính là điều phấn khích nhất của cách tiếp cận này. Sự tham gia của khán giả, của người học luôn luôn là không định trước. Mỗi lần quan sát khách tham quan, mỗi lần đứng lớp là một điều bất ngờ.

Năm kia, cùng với cô Phương Hoài Nga, cán bộ tư vấn tâm lý của trường làm một dự án “intervention” với học sinh lớp 12 chuẩn bị ra trường: tạo ra một nhân vật chia sẻ hạnh phúc, niềm vui ở trong trường. Được truyền cảm hứng từ Bay Max và Happy Machine của Coca Cola, chúng tôi làm một mô hình hơi giống Bay Max. Mỗi giờ nghỉ trưa, một bạn học sinh lớp 12 lại chui vào và tặng cho các bạn học sinh bé hơn những món quà bất ngờ từ bên trong. Đã có những tò mò, đã có những cái ôm tình cảm, tất nhiên có cả những mục tiêu đơn giản chỉ là tới xếp hàng để được ăn kẹo.

Năm ngoái, khi lên lớp với học sinh lớp 7, tôi thực hiện một thử nghiệm với một trích đoạn Black Swan: Cho các nhóm học sinh khác nhau ngồi yên lặng nghe nhạc và tưởng tượng ra đủ điều và sau đó nói về sự khác biệt và đa dạng.
​
Hoặc năm nay, tôi đang dự định làm một thử nghiệm khác với học sinh lớp 9 trong môn Human in Digital Age, lấy cảm hứng từ tác phẩm These Associations của Tino Sehgal, tác phẩm đầu tiên mà tôi tiếp cận ở London trong Tate Modern và dự án Looking Refugees in the Eyes.

Chỉ còn 1 tuần nữa, học sinh sẽ bắt đầu tới trường. Tôi khá hào hứng với những ý tưởng "intervention" mới.

---
Một số triển lãm có tính tương tác tôi từng ghi chép lại:
1. The Whole Truth, Bảo tàng Do Thái (Berlin): http://www.buitramy.com/…/the-whole-truth-v-do-thi-khng-dot… 
2. Life and Death in Pompeii and Heraculeneum, Bảo tàng Anh (London): http://www.buitramy.com/…/s-sng-ci-cht-pompeii-v-herculaneu… 
3. Flat 34, KTX Goldsmiths, University of London: http://www.buitramy.com/ti…/bin-k-tc-x-thnh-trin-lm-tng-tc-m 
4. Laura Marks và Vài vụn suy nghĩ về văn hoá đa giác quan: http://www.buitramy.com/…/laura-marks-vi-vn-suy-ngh-v-vn-ho…

Một tuần nay khi học sinh quay trở lại trường sau kì nghỉ hè kéo dài 1 tháng rưỡi, tôi đã có ít nhất 3 lần nói chuyện với các con về eye contact - thông hiểu bằng ánh mắt. Có lúc là trong nhóm advisors 9 học sinh, có lúc là với học sinh cả khối. Hôm nay, trước khi thực sự bước vào năm học mới, tôi lại một lần nữa được nói với các con về điều này. Và câu chuyện tôi chia sẻ với các con ngày hôm nay cũng lại được lấy cảm hứng từ chính những lần họp khối, họp trường tương tự: 

Mỗi lần đứng trước một nhóm học sinh dù ít dù nhiều, dù là một nhóm, một lớp hay cả khối, cả cấp, tôi nhận ra mình có xu hướng hướng đến ánh mắt của một số học sinh, một số đồng nghiệp nhất định. Có khi để tìm kiếm một cái gật đầu hưởng ứng, một nụ cười, một ánh mắt dịu dàng khích lệ. Hoặc cũng có khi là để được “nhắc bài”, rằng em đang đi đúng hướng rồi đấy, tiếp tục đi nào Mi. 

Những ánh nhìn, cử chỉ đó đã tiếp năng lượng cho tôi không biết bao nhiêu lần lên lớp, tập huấn,… Và hôm nay, tôi đã thật lòng chia sẻ nó với hơn 60 học sinh khối 9, khối tôi làm advisor. Rằng các con có biết mỗi lần cô đứng lên đây, cô đều có thói quen nhìn vào mắt cáo con để tìm kiếm nguồn năng lượng tích cực toả ra. Rằng chính ánh nhìn của các con đối với cô mỗi lần chúng ta gặp nhau là một lần khích lệ người giáo viên 26 tuổi này. Rằng các cô các thầy đều mong muốn chính các con, dù là học sinh cùng nhóm advisor, cùng lớp, cùng khối hay cùng trường, hay đơn giản chỉ cần cùng là con người với con người, có thể bắt gặp ánh mắt của nhau ở bất kỳ nơi đâu và đều nhận được nguồn năng lượng tích cực, sự ấm áp chân thành đó để tự tin mà bước tiếp.

​Chủ đề năm học của trường chúng tôi năm nay là Partnership for the Goals - Hợp tác vì mục tiêu chung vì sự Phát triển bền vững. Vậy thì hãy cứ nhìn nhau bằng một ánh mắt ấm áp, khích lệ chẳng phải là một khởi đầu đơn giản, dễ chịu và hiệu quả nhất cho một năm với đầy “hợp tác” và đầy “mục tiêu chung" hay sao…

Đọc báo mạng và news feed của facebook những ngày này chắc ai cũng thấy tràn ngập những thông tin về Formosa, về hàng triệu tấn cá chết, về vệt biển miền Trung nhiễm độc, về đoàn người biểu tình. Có tin đúng, có tin chỉ mang trong mình một nửa sự thật. Làm thế nào quyết định được mình nên tin ai và ấn nút share cái gì giúp ích cho đồng bào mình. 
Hôm nay, tôi muốn chia sẻ một vài công cụ để “ĐỌC BÁO TỈNH TÁO", để mọi người có thể chắt lọc thông tin một cách có hệ thống và có cơ sở hơn, từ đó chia sẻ những thông tin gần nhất với sự thật.
​
Những công cụ đính kèm theo đây dựa trên quy chuẩn nghiệp vụ báo chí thông thường. Việc của chúng ta có thể làm là thử đặt chân mình vào đôi giày của nhà báo để xem xem tin tức mình đọc đã được thực hiện đúng chuẩn báo chí hay chưa?!

Nguồn: http://tuoitre.vn/tin/giao-duc/khoa-hoc/20160425/song-cung-con-trong-thoi-dai-so/1090147.html 

​Tuổi Trẻ Online - Chuyện này tưởng như đơn giản nhưng lại khiến rất nhiều phụ huynh đau đầu. Cũng bởi thế mà hội thảo chỉ trong khuôn khổ cấp trường về việc này, tổ chức vào ngày 23-4 đã thu hút khá nhiều phụ huynh tham gia.

Những chuyện giật mình
Cô Bùi Trà My - giáo viên môn truyền thông và văn hóa của Trường phổ thông liên cấp Olympia, Hà Nội, đơn vị tổ chức hội thảo - mở đầu chương trình bằng một câu hỏi dành cho phụ huynh: “Thay cho việc hỏi nhau “có khỏe không?”, phụ huynh có biết các bạn trẻ hỏi câu gì đầu tiên khi đến quán cà phê không?”.

Để trả lời câu hỏi trên, cô Trà My đọc bài của một học sinh lớp 8 trong giờ học kỹ năng, liên quan đến vấn đề “tiêu tốn thời gian cho máy móc”. Trong đó có đoạn viết: “Khi bước vào quán cà phê để gặp bạn bè, mọi người sẽ không hỏi nhau “có khỏe không?”, mà câu đầu tiên sẽ là “Cho hỏi pass (mật khẩu) wifi ở đây như thế nào?”!”.

Đoạn “trần tình” của em học sinh nọ khiến nhiều phụ huynh bàn luận sôi nổi, vì câu chuyện đó quá quen thuộc với họ. Một phụ huynh chia sẻ: “Con tôi suốt ngày đeo tai nghe, nên bố mẹ nói gì không biết. Nếu bảo con nhấc tai nghe ra, đương nhiên nó sẽ phản đối. Muốn con trẻ tạm rời xa máy móc để “sống với đời thực”, bây giờ bố mẹ không chỉ nêu gương mà còn phải kỳ công làm nhiều việc thì mới lôi được con theo mình”.

Một câu chuyện khác cũng được mang đến hội thảo. “Đó là ngày 8-3, tôi chứng kiến có ba mẹ con vào quán cà phê. Đứa con gái 20 tuổi kiểm tra điện thoại, thằng em trai cũng mở điện thoại của mình. Bà mẹ ngồi giữa cũng mở điện thoại xem tin nhắn. Nhưng chỉ sau đó ít phút bà mẹ cất máy, hết nhìn con trai rồi lại nhìn con gái, không biết phải nói gì. Cuối cùng, chị đành ngả người về phía con gái xem con chat trên điện thoại. Lập tức cô con gái ngẩng lên nói: Sao mẹ lại xem điện thoại của con?”.

Cô Trà My kết luận: máy móc đã khiến mỗi người trong một gia đình từ bỏ thói quen “mặt đối mặt”. Sống bên cạnh nhau nhưng mỗi người đều chỉ hướng vào thế giới ảo của riêng mình. Dần dần mỗi người sẽ thấy cô đơn, xa lạ và không thể thấu cảm được nhau.

Trong khoảng hơn một thập kỷ vừa qua, mạng xã hội và các thiết bị điện tử cầm tay đã tác động nhiều tới cách con người thực hành cuộc sống và vận hành xã hội. Không chỉ thay đổi thói quen giao tiếp, rộng hơn, những ứng dụng công nghệ mới này còn thay đổi lối sống, phong cách làm việc,... của chúng ta. Với bất kỳ ai lớn lên với hành vi nhắn tin (texting), việc chú tâm nửa vời đã trở thành một điều bình thường, dù nhiều người trong số họ rất có ý thức về cái giá phải trả cho thói quen này. Sherry Turkle, trong cuốn Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age, thậm chí còn nhắc đến một “kĩ năng” sống còn của thế hệ mới: “phubbing" - khả năng giữ nguyên giao tiếp bằng mắt với người đối diện trong khi tay vẫn bấm chạm nhắn tin.

Bắt đầu từ cuối thập niên 1990s, các trang mạng xã hội dựa trên nền tảng kĩ thuật và tư tưởng của công nghệ web 2.0,  (Kaplan & Haenlein 2010: 60; Boyd & Ellison 2007: 211) như Blogger (1999), Wikipedia (2001), Myspace (2003), Facebook (2004), Youtube (2005), Twitter (2006), … đã liên tục được phát triển và sử dụng trên toàn cầu (Dijck 2013: 5). Nếu như web 1.0 là kho lưu trữ dữ liệu một chiều, người dùng chỉ lên để đọc được thì web 2.0 lại là không gian tương tác chủ động và trực tiếp, người dùng được đọc, được viết và được phản hồi, trao đổi với nhau theo đường thời gian thực (Witty Cookie 2012).

Tiến trình phát triển này của công nghệ web 2.0 tồn tại cùng các thiết bị điện tử cầm tay tạo điều kiện cho con người nâng cao khả năng làm nhiều việc, giao tiếp với nhiều người cùng lúc mà không bị giới hạn bởi không gian, thời gian. Tuy nhiên, lằn ranh giữa việc tối đa hoá năng suất lao động và trò chuyện với trạng thái thường xuyên bị ngắt quãng, xao nhãng là khá khó để kiểm soát. Những hành vi, thói quen giao tiếp, làm việc mới được hình thành. Một trong số những xu hướng đó được Sherry Turkle gói trong một cụm từ “table manner 2.0”, có thể được hiểu như tập quán ngồi bàn của thời đại số.

Trò chuyện với ai thì dành trọn vẹn thời gian, tâm trí cho người đó vào thời điểm ấy dường như  không còn là một phép lịch sự / sự tôn trọng hiển nhiên. Giờ đây, việc một ai đó tắt chuông điện thoại, cất nó sang một bên khi ngồi trò chuyện với mình đã trở thành một cử chỉ đáng cảm kích. Thường xuyên trên bàn ăn gia đình hay trong nhà hàng, chúng ta nhìn thấy những thành viên trong gia đình, những người bạn cúi mặt xuống chiếc smartphones, tablets để nhắn tin, lướt newsfeed facebook, instagram thay vì ngẩng lên trò chuyện với nhau. Thường xuyên trong các cuộc họp mặt, chúng ta nhìn thấy mọi người, và cả chính mình nữa, vừa nói vừa nghe câu được câu mất vừa cắm cúi vào mặt màn hình, thay vì nhìn vào mắt nhau. 

Trong hàng loạt cuộc phỏng vấn của Sherry Turkle, nhiều “thổ dân kĩ thuật số” (digital natives) bày tỏ: “Nếu nhắn tin cho ai đó vào khoảng giờ cơm tối, tất nhiên là chuyện bình thường nếu mình không nhận được tin nhắn trả lời ngay. Nhưng nếu ai đó nhắn cho mình đúng vào giờ cơm, thì hình như mình cứ bứt rứt không yên được cho tới khi gửi được tin nhắn trả lời. Chúng ta vẫn tự bấm bụng mình, đừng đọc nó trên bàn ăn, đừng đọc nó trên bàn ăn gia đình". Nhưng có một cảm giác thôi thúc chúng ta muốn đọc nó, và rồi chúng ta cũng với tay mở điện thoại ra đọc thật. Đó là một thứ áp lực lạ lùng.

Nếu như trước đây, luật lệ ngầm của các cuộc gặp gỡ bạn bè là duy trì số lượng người chẵn để không có ai phải ngồi một mình thì giờ đây, luật lệ này có lẽ sẽ phải thay đổi thành số lẻ, bởi nếu một người cắm cúi ôm điện thoại thì những người còn lại sẽ không bị thừa thãi, một mình.

Thói quen sống với thiết bị điện tử mọi lúc, mọi nơi này thậm chí đã trở thành một hiện tượng hành vi, một “bệnh lý” mới có tên “text neck” để chỉ tư thế cúi mặt hoài xuống màn hình tới mức thay đổi cấu trúc cột sống. Cụ thể, thông thường đầu người có trọng lượng khoảng 5.5kg. Tuy nhiên, với tư thế cúi đầu về phía trước, trọng lượng dồn xuống đốt sống cổ bắt đầu tăng. Ở góc 15 độ, trọng lượng này tăng thành hơn 12kg, 30 độ là 18kg và 60 độ là 27kg. 

Hãy tưởng tượng mỗi ngày vài tiếng, bạn đặt một đứa trẻ 8 tuổi lên gáy mình công kênh. Gánh nặng đó mang lại kết quả sức khoẻ tương đương với thói quen dán mắt vào chiếc smartphone, việc mà hàng triệu người chúng ta vẫn dành hàng giờ mỗi ngày để làm (Bever 2014). 

---
TLTK:
Sherry Turkle, 2015. Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age. NY: Penguine.
Matt Taylor, 2015. “Curse of modern era: Warning over the rapid rise of “text neck” in teens due to smartphone addiction, Daily Telegraph 15 Oct 2015.
http://www.dailytelegraph.com.au/newslocal/central-coast/curse-of-modern-era-warning-over-the-rapid-rise-of-text-neck-in-teens-due-to-smartphone-addiction/news-story/3c15c9cde79a0207f9536f72569bd3f9 
Witty Cookie, 2012. What are the major differences among web 1.0, 2.0 and 3.0?
https://wittycookie.wordpress.com/2012/06/04/what-are-the-major-differences-among-web-1-0-2-0-and-3-0/ 
Linsey Bever, 2014. “Text neck” is becoming an “epidemic” and could wreck your spine, Washington Post 20 Nov 2015.  https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2014/11/20/text-neck-is-becoming-an-epidemic-and-could-wreck-your-spine/

Bùi Trà My (2015). Văn hoá tham gia trên mạng xã hội với hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng, in trong sách Báo chí Truyền thông: Lý luận và Thực tiễn. 

Bài viết đề cập tới các đặc điểm của văn hoá tham gia, một xu hướng văn hoá và truyền thông mới bắt nguồn từ sự ra đời của Internet và thực sự nở rộ từ phát triển của mạng xã hội. Bài viết cũng phân tích tác động của văn hoá tham gia tới hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng từ một số khía cạnh cụ thể: hoạt động báo chí, hành vi giao tiếp xã hội của từng cá nhân, doanh nghiệp tự thân và văn hoá thanh thiếu niên hiện nay. Cuối cùng, từ những thực tế trên, bài viết đề xuất một cách nhìn nhận mới về đào tạo truyền thông cho đại chúng trong thời đại số.

1. Mạng xã hội và văn hoá tham gia trên mạng xã hội

Bắt đầu từ cuối thập niên 1990s, các trang mạng xã hội như Blogger (1999), Wikipedia (2001), Myspace (2003), Facebook (2004), Youtube (2005), Twitter (2006), … đã liên tục được phát triển và sử dụng trên toàn cầu. Ở Việt Nam, Facebook và Youtube là hai mạng xã hội phổ biến nhất hiện nay. Tính đến tháng 9/2013, Việt Nam có 22 triệu tài khoản Facebook, chiếm 71% tổng số người dùng internet với mức tăng trưởng 164% chỉ sau một năm (Social Bakers 2013). Còn Youtube sau khi được sát nhập với Google cũng đã đạt tốc độ tăng trưởng mạnh.

Được xây dựng trên nền tảng kĩ thuật và tư tưởng của công nghệ web 2.0,[1] mạng xã hội là một ứng dụng internet cho phép người dùng khởi tạo trang cá nhân và trao đổi thông tin của mình cũng như quản lý các kết nối bạn bè và theo dõi tiểu sử của họ (Kaplan và Haenlein 2010: 60; Boyd và Ellison 2007: 211). Đúng như tên gọi, hai đặc điểm quan trọng nhất của các phương tiện truyền thông mới này là tính xã hội (social) và giao tiếp kết nối (network). Các cá nhân kết giao với nhau không phải chỉ thông qua không gian thật nữa mà bắt đầu thiết lập những mối quan hệ online trên nhiều không gian mạng xã hội khác nhau.

Mỗi người sở hữu từ một đến nhiều nhân dạng online và kết nối tạo thành một mạng lưới với nhiều mắt xích. Họ có thể liên kết với nhau qua trạng thái kết bạn, qua số lượng bạn bè chung, qua sở thích cá nhân, hay qua những địa điểm chung mà họ từng đến, … Trong cuốn The Culture of Connectivity, tác giả José van Dijck đã nhấn mạnh sự chuyển đổi vai trò của không gian online này từ mạng xã hội thành một xã hội thực có tính mạng lưới (2013: 5). Mạng xã hội bắt nguồn từ một cuộc cách mạng về công nghệ nhưng lại tiếp biến, phát triển với yếu tố con người và thực sự trở thành một/nhiều xã hội tồn tại song song và tương quan với xã hội truyền thống.

Một đặc điểm vô cùng quan trọng nữa của các phương tiện truyền thông xã hội là tính tham gia. Không giống như những trang web được xuất bản với nội dung có sẵn, các trang web này được thiết kế giống một khung cơ bản và để cho mỗi người đăng ký sử dụng tự điền nội dung của mình vào (Dijck 2013: 7). Trên các trang facebook cá nhân, nội dung ấy bao gồm thông tin cá nhân cơ bản, những sự kiện đời sống diễn ra hàng ngày hay bất cứ dữ liệu gì mà người dùng muốn chia sẻ dưới nhân dạng online của mình. Còn trên các Facebook page, hay các trang chia sẻ hình ảnh, video như Youtube, Instagram, Flickr,… sự chia sẻ này không chỉ dừng lại ở phạm vi chia sẻ đời sống cá nhân. Trên Flickr hay Instagram ta có thể dễ dàng tìm thấy những bộ ảnh chụp bán chuyên/chuyên nghiệp.  Trên Youtube người dùng tải lên các video tự quay, tự biên tập, thậm chí những phim ngắn tự sản xuất. Bằng việc tham gia vào quá trình “tạo nội dung” cho các mạng xã hội như vậy, vai trò của nhóm công chúng truyền thống bắt đầu thay đổi. Người dùng không chỉ đơn giản là người tiêu thụ thông tin và các sản phẩm văn hoá nữa, mà người dùng còn là nhà sản xuất, đài truyền hình, phóng viên, biên tập viên, thậm chí là tổng biên tập. Thực tế này đã được Henry Jenkins nhắc đến từ năm 1992 với tên gọi: Văn hoá tham gia - participatory culture.

Văn hoá tham gia (VHTG) là một xu hướng mới được hình thành cùng với sự phát triển của công nghệ kĩ thuật số web 2.0 và liên kết chặt chẽ với thực hành truyền thông trên không gian mạng xã hội (Dijck 2013: 4). Trong xu hướng ấy, tất cả các cá nhân với những phương tiện cần thiết đều có thể đóng vai trò vừa là người sản xuất vừa là người tiêu thụ (Jenkins 2006). Ví dụ, với máy tính cá nhân nối mạng, một người có thể thiết lập tài khoản trên trang chia sẻ video Youtube và tải lên đó những video do chính mình quay và biên tập. Cùng một lúc, anh ta vừa tiêu thụ không gian Youtube, vừa sản xuất và phân phối video của chính mình, lại vừa làm khán giả của những video do những người dùng khác tải lên. Bởi tất cả các không gian này đều miễn phí, cách thức sử dụng lại đơn giản nên chúng nhanh chóng thu hút được một lượng người dùng đáng kể. Theo Henry Jenkins (2009: 7), VHTG có năm đặc điểm:

1. Tạo điều kiện cho các biểu đạt nghệ thuật và thực hành dân sự

2. Hỗ trợ cho việc sáng tạo và chia sẻ các sản phẩm đó với người khác

3. Hình thức học tập gián tiếp thông qua chia sẻ của những người có kinh nghiệm

4. Nơi mà các thành viên tin rằng đóng góp của mình là có ý nghĩa

5. Nơi các thành viên có cảm giác kết nối xã hội với người khác

Nói một cách ngắn gọn, VHTG là một chuỗi hành vi được thực hiện trên internet mà trong đó một người có thể vừa khởi tạo thông điệp, vừa tự mình truyền thông cho nó và cùng lúc đó vẫn không ngừng kết giao thêm những mối quan hệ xã hội mới.

2. Văn hoá tham gia với hoạt động truyền thông và văn hoá đại chúng

Như đã đề cập tới ở trên, sự xuất hiện của web 2.0 kéo theo VHTG đã làm thay đổi mối quan hệ truyền thông đại chúng truyền thống. Trước đây, truyền thông có mô hình như thể một người nói với hàng triệu người. Còn trong bối cảnh hiện nay, hàng triệu khán giả kia đều có cơ hội trở thành nhà sản xuất (Burgess và Green 2009; Chau 2011). Chính yếu tố này đã dẫn đến sự thay đổi  trong hoạt động báo chí truyền thông nói riêng và trong ngành công nghiệp văn hoá nói chung. 

- Thứ nhất, về hoạt động báo chí, có nhiều ý kiến cho rằng mạng xã hội với lợi thế về không gian, thời gian và nguồn nhân lực tự nguyện - người dùng đang dần áp đảo tin tức báo chí về độ nhanh nhạy và đa dạng. Trong cuốn Miễn phí - Tương lai của mức giá cách mạng, Chris Anderson cũng đã đưa ra một nhận định về vấn đề này: “Cung về nội dung đã tăng trưởng gấp hàng triệu lần, nhưng cầu thì không: chúng ta vẫn có hai mắt, hai tai và hai mươi bốn giờ một ngày. Tất nhiên, không phải mọi nội dung đều được tạo ra như nhau, các trang facebook không thể so với báo New York Times… Điểm khác biệt là số trang facebook nhiều hơn số trang của tờ Times và chúng không được tạo ra với ý định thu tiền người đọc” (Anderson 2009: 206). Trong trường hợp này, dường như “đám đông” lại đang chứng tỏ được “trí tuệ” và sự sáng suốt của mình (Surowiecki 2007). Nếu như cá nhân nhà báo hay cả một toà báo chỉ có thể tiếp cận một số nguồn tin nhất định và đưa tin một cách hạn chế thì trên mạng xã hội, ta có thể tìm thấy vô số bài viết bình luận về cùng vấn đề đó. Trên thực tế, một số sự kiện gần đây như Đại tướng Võ Nguyên Giáp qua đời, bạo động ở Bình Dương đều được chính công chúng có mặt ở hiện trường đăng tải trước nhất trên mạng xã hội. Trong một buổi nói chuyện về đề tài Truyền thông xã hội: Tai ương hay may mắn cho ngành báo chí? ở Viện Goethe Hà Nội, vấn đề này đã được đưa ra thảo luận và nhận được nhiều ý kiến khác nhau. Tuy nhiên, tất cả các nhà báo tham gia thảo luận đều thừa nhận rằng, không gian mạng xã hội với sự tham gia của công chúng vào vai trò truyền tin là một cơ hội quan trọng đối với hoạt động báo chí hiện nay. Thông tin từ những người dùng được cho là những thông tin khởi đầu quan trọng để các nhà báo tiếp tục thao tác nghiệp vụ để kịp thời đưa thông tin kiểm chứng tới công chúng. Một mặt, sự tham gia đóng góp tin tức của công chúng đem lại lợi ích cho nhà báo, mặt khác nó cũng tạo ra áp lực lớn hơn cho những người hoạt động báo chí. Mới đây, tờ New York Times thậm chí còn sản xuất một bản báo cáo dài 97 trang gồm những đề xuất đổi mới để phù hợp với thời đại truyền thông số và truyền thông xã hội hiện nay như: tương tác với độc giả để tạo ra nội dung mới, sử dụng từ khoá tag triệt để, phóng viên phải tải lên Twitter năm tin liên quan đến bài viết mà họ nộp, … (Benton 2014).

- Thứ hai, ở khía cạnh giao tiếp cá nhân, có thể nói VHTG trên mạng xã hội đã góp phần giúp chúng ta đạt được những nhu cầu cao cấp nhất trong cuộc sống. Theo tháp nhu cầu của Maslow, con người sau khi đủ ăn, đủ mặc và được an toàn rồi thì bắt đầu có nhu cầu giao lưu tình cảm, được quý trọng và cuối cùng là muốn được sáng tạo, tự do thể hiện bản thân. Một số người e dè, nhút nhát trong không gian thực dường như lại dễ dàng chia sẻ hơn trên mạng xã hội cùng với những phím chức năng như add friend - kết bạn, share - chia sẻ, like - thích, … (Rosenwald 2011) và nhận được sự quý trọng của mọi người nhờ tham gia vào những cộng đồng mà mình thực sự hiểu biết. Không chỉ thế, tác động lớn nhất của VHTG trên mạng xã hội đối với chuỗi nhu cầu này là nó kích thích sự sáng tạo, thể hiện bản thân gần như không giới hạn. Đây là điều đã được hai tác giả Jean Burgess và Joshua Green đề cập đến dưới tiêu đề Chính trị văn hoá - Cultural Politics trong cuốn Youtube: Video trực tuyến và Văn hoá tham gia. Phân tích mạng xã hội chia sẻ video trực tuyến Youtube, hai tác giả nhấn mạnh rằng đây là một không gian khuyến khích tất cả mọi người bình thường tham gia vào hoạt động văn hoá. Dù anh mang quốc tịch nào, thuộc nhóm sắc tộc văn hoá ra sao, thì anh vẫn được đối xử công bằng và được mang sản phẩm văn hoá của mình ra giới thiệu với công chúng cả thế giới (2009: 75). Youtube mang đến một không gian văn hoá bình đẳng và tương đối đại chúng[2], xoá nhoà các ranh giới mang tính quyền lực thông thường.

- Thứ ba, trong nhiều trường hợp, nhu cầu biểu đạt và sáng tạo nói trên không những được thoả mãn còn được khuyến khích bằng yếu tố vật chất. Khi ấy, các chủ tài khoản mạng xã hội bắt đầu có thêm một vai trò mới: doanh nghiệp tự thân.[3] Trong một vài năm trở lại đây, mạng xã hội và VHTG đã góp phần mở rộng thêm quan niệm về ‘doanh nghiệp’. Trong không gian web 2.0 này, bất kỳ ai cũng có thể trở thành một doanh nghiệp tự thân. Một ví dụ điển hình và thú vị cho hình thức mới mẻ này là các vloggers trên Youtube. 

Vloggers là tên gọi viết tắt của video blogger, những người ghi lại nhật kí trên mạng bằng hình ảnh động. Vlogger sử dụng đời sống riêng tư, quan điểm cá nhân của mình để sản xuất ra các video mang tính giải trí và tải miễn phí lên không gian Youtube. Các sản phẩm đó được đưa ra tiêu thụ với mức giá miễn phí cho người xem. Video càng hấp dẫn thì số người click xem và ấn nút ‘yêu thích’ càng nhiều. Khi vlogger đạt được một số lượng người xem và theo dõi nhất định, họ sẽ được kí một thoả thuận hợp tác với Youtube. Theo đó, Youtube bắt đầu đưa các quảng cáo vào video của họ và trả tiền cho chủ nhân kênh video dựa trên lượng người xem. Trong một số trường hợp, với những vloggers làm nội dung có tính giáo dục, hoặc nâng cao ý thức xã hội, … ta còn có thể nhìn nhận họ như những doanh nghiệp xã hội.

- Thứ tư, bởi phần lớn nhóm công chúng sử dụng mạng xã hội và tham gia vào đóng góp nội dung là thanh thiếu niên, việc nghiên cứu hành vi và nội dung của các sản phẩm văn hoá - truyền thông này không thể tách rời văn hoá thanh thiếu niên Việt Nam hiện nay bởi chúng tồn tại song song và tác động qua lại lẫn nhau. Cùng một lúc trong môi trường VNTG của mạng xã hội, thanh thiếu niên vừa là người làm nội dung vừa là người kết nối xã hội (Chau 2011: 65). Họ phát triển, tương tác, học hỏi và cả chỉ trích, phản biện nhau trên đó. Trong bối cảnh Việt Nam, mặc dù thanh thiếu niên được nhìn nhận như là ‘tương lai’ của đất nước, tiếng nói của nhóm công dân này không thực sự được coi trọng. Trong bài viết Thanh niên học sinh, sinh viên với sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước do NXB Chính trị Quốc gia ấn hành, tác giả viết: 

Thanh niên nói chung là một bộ phận của xã hội không có tư tưởng riêng. Bởi thế, giai cấp công nhân và Đảng tiên phong phải xiết chặt, động viên, giáo dục và thức tỉnh nhằm giúp họ tìm ra được chân lý cách mạng và cố gắng phấn đấu vì chân lý ấy. (Nguyen 1997: 6, trích theo Nguyen 2005: 5)

Trong môi trường gia đình, nhà trường và xã hội, nhóm thanh thiếu niên đều được cho là đối tượng cần được giáo dục. Tuy nhiên, cách giáo dục rập khuôn, nhiều lý thuyết ít thực hành, đôi khi mang tính định kiến từ kinh nghiệm của những người đi trước (World Bank Report) đã khiến cho tính sáng tạo của thanh thiếu niên Việt Nam không được bộc lộ. 

Trong bối cảnh ấy, mạng xã hội ra đời cho phép người dùng tham gia vào cùng sản xuất nội dung đã trở thành một lựa chọn lý tưởng cho người Việt trẻ. Trên không gian này, họ được tự do sáng tạo và nêu lên ý kiến cá nhân. Không chỉ nỗ lực giải quyết các vấn đề cá nhân, nhóm công dân này còn bày tỏ những mối quan tâm với những sự kiện văn hoá, xã hội và chính trị. Ví dụ, các vloggers Việt Nam ngoài những nội dung phơi sáng đời tư cá nhân và/hoặc giải trí thì còn sản xuất một số lượng lớn các video bày tỏ quan điểm nghiêm túc về các vấn đề như: Giáo dục ở Việt Nam, Giáo dục giới tính, Phản ứng của giới trẻ với các sự kiện truyền thông, … Ở một chừng mực nào đó, chính những hoạt động của nhóm thanh thiếu niên này là một thể hiện rõ ràng của quyền và nghĩa vụ người công dân. Trước thực tế này, có một số ý kiến quan ngại cho rằng tự do thái quá sẽ khiến các sản phẩm văn hoá kém chất lượng, các quan điểm ‘lệch lạc’ được phổ biến. Tuy nhiên, tính xã hội tương tác của các phương tiện truyền thông mới cùng với các nút like, unlike, dislike, report[4] sẽ là cách kiểm duyệt dân chủ nhất bởi nó chứa đựng trong đó sức mạnh của tập thể và trí tuệ của đa số (Surowiecki 2007).

3. Kết luận

Bài viết đã thảo luận về đặc điểm của VHTG trên mạng xã hội trong kỉ nguyên số và một số tác động của nó tới hoạt động truyền thông cũng như văn hoá đại chúng. Mạng xã hội, VHTG và các tác động của nó là những hiện tượng tất yếu của cả thế giới sau sự bùng nổ của internet và công nghệ web 2.0. Tầm ảnh hưởng toàn cầu của các xu hướng này sẽ còn tiếp biến, lan rộng và hình thành nên những luồng văn hoá, các yếu tố văn hoá - xã hội và chính trị mới. Trong tương lai, rất có thể các khái niệm về cái tôi, nhân thân, công dân, nhà nước, xung đột, … sẽ không còn như cách chúng ta hiểu trong hiện tại (Smitcht và Cohen 2014). Trước tình hình đó, Henry Jenkins đã luôn đề cập đến tầm quan trọng của công tác đào tạo, cung cấp cho người dân nói chung và giới trẻ nói riêng những công cụ để ứng xử trong các môi trường truyền thông đại chúng mới một cách văn minh và tỉnh táo nhất (2009). Ở Việt Nam hiện nay, sau rất nhiều cuộc khủng hoảng thông tin và truyền thông, chúng ta đã bắt đầu chú ý tới tầm quan trọng của việc giáo dục truyền thông cho đại chúng. Không phải chỉ riêng sinh viên ngành báo chí và truyền thông mới cần hiểu về nó. Mà với VHTG và mạng xã hội, bất kỳ ai cũng cần được trang bị kiến thức để sống sót trong bể thông tin và chia sẻ thông tin một cách có trách nhiệm. 

---

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.     Chris Anderson, 2009. Miễn phí: Tương lai của một mức giá cách mạng, Phan Triều Anh dịch. NXB Trẻ.

2.     Joshua Benton, 2014. The leaked New York Times innovation report is one of the key document of this media age, Nieman Journalism Lab. http://www.niemanlab.org/2014/05/the-leaked-new-york-times-innovation-report-is-one-of-the-key-documents-of-this-media-age/ 

3.     Jean Burgess and Joshure Green, 2009. Youtube: Digital Media and Society Series. Cambridge: Polity

4.     Clement Chau, 2010. Youtube as a participatory culture. New Media and Technology: Youth as Content Creators.

5.     Aaron Delwiche and Jennifer Jacobs Henderson, 2012. The Participatory Cultures Handbook. USA: Routledge

6.     José van Dijck, 2013. The Culture of Connectivity: A Critical History of Social Media. Oxford: Oxford University Press 

7.     Jan van Dijk, 2012. The Network Society. London: Sage

8.     Henry Jenkins, 1992. Textual Poachers: Television Fans & Participatory Culture. Studies in culture and communication. NY: Routledge 

9.     Henry Jenkins et al., 2009. Confronting the Challenges of Participatory Culture: Media Education for the 21st century. USA: MIT 

10.  Nguyen Phuong An, 2005. Youth and the State in Contemporary Socialist Vietnam. Centre for East and South-East Asian Studies, Lund University.

11.  Michael S. Rosenwald, 2011. Can Facebook help overcome shyness?, Washington Post, 12.02.2011. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/02/12/AR2011021203069.html 

12.  James Surowiecki (2007). Trí tuệ đám đông, Nguyễn Thị Yến dịch. NXB Tri thức

--- 
Ghi chú: 
[1] web 2.0 là một xu hướng trong thiết kế và phát triển web mà mục đích là nhắm tới những thuận tiện trong việc chia sẻ, hợp tác và sáng tạo giữa các người dùng.
[2] Bởi internet vẫn chưa được phủ sóng toàn cầu và không phải ai cũng được tiếp cận với máy tính, tính đại chúng của các phương tiện truyền thông xã hội này chỉ mang tính tương đối.
[3] self-entrepreneurship
[4] Các nút để người xem thể hiện thái độ đối với nội dung được tải lên, lần lượt là thích, bỏ thích, không thích, báo cáo vi phạm.

Khoảng vài tháng trở lại đây, mình thường xuyên share một số nội dung trong quốc sách The Birth of Korean Cool: How one nation is conquering the world through pop culture (Euny Hong, 2014), thậm chí cưỡng ép bạn bè đọc bằng cách gửi ebook dù chẳng ai đòi. Đây là một trong số ít những cuốn sách gần đây mình cầm lên đọc một mạch tới dòng cuối cùng không đặt xuống. Đây cũng là một trong số rất ít những cuốn sách mà vừa đọc vừa nghĩ phải dịch nó ra tiếng Việt càng sớm càng tốt vì nhiều lý do. Trong quá trình đọc, mình cũng rất khó tránh khỏi liên tục liên nối nội dung của cuốn sách tới Việt Nam. 

• Như đã được đề cập rõ ràng trong tên sách, văn hoá phổ thông (popular culture) và sức mạnh mềm (soft power) là cái khung nội dung chung của cuốn sách với nhiều ca cụ thể và đặc trưng Hàn Quốc. Cuốn sách phần nào lý giải cái cách mà chính phủ Hàn Quốc đã tận dụng vị trí của mình trong toàn bộ chiến lược "rebranding" cho một quốc gia. 
• Dù còn những chi tiết mang tính chủ quan của tác giả, The Birth of Korean Cool cung cấp nhiều dữ liệu về Hàn Quốc và quá trình nước này chuyển hoá từ một nước thuộc thế giới thứ ba thành một con rồng châu Á, và hiện nay đã đứng thứ 15 trên thế giới về tăng trưởng kinh tế vỏn vẹn trong vòng vài thập kỷ. Trong khi đó, Việt Nam cùng có xuất phát điểm tương đương với Hàn Quốc sau cuộc chiến tranh thế giới thứ II, thậm chí còn cao hơn một chút, lại đang được cho là tụt hậu so với nước này khéo phải gần nửa thế kỷ.
• Một khác biệt rất dễ dàng nhận thấy giữa Việt Nam và Hàn Quốc là bộ máy chính phủ cùng những hoạch định chính sách của họ và đặc biệt là những người công dân. Sở dĩ dùng từ công dân chứ không phải người dân là vì người Hàn họ đã thực hành cái gọi là citizenship của họ quá là nghiêm chỉnh. Chưa bao giờ mình nghĩ lại có thể cảm động vì thực hành công dân của một xã hội như vậy.

* Dưới đây là phần mình trích dịch chương Mở đầu của cuốn sách, phần nào đưa ra tổng quan chung về chiến lược phát triển đất nước thông qua văn hoá phổ thông của Hàn Quốc. 
* Còn trong link này là đoạn trích dịch chương 4, một chương cũng cực kỳ hay, nói về tính cách làm nên số phận của người Hàn Quốc, do PGS.TS Nguyễn Hoàng Ánh (ĐH Ngoại Thương) chia sẻ. https://www.facebook.com/notes/nguyen-hoang-anh/t%C3%ADnh-cách-quyết-định-số-phận-sự-phẫn-hận-của-người-hàn/10153243962018254?pnref=lhc  

Mục lục: 

1. Before Cool
2. The birth of Irony
3. The Dying Art of School Thrashings 
4. Character  is Destiny: The Wrath of Han 
5. Kimchi and the Cabbage Inferiority Complex 
6. Why Pop Culture? Or, Failure is the breakfast of champions
7. When Korean banned Rock ’n’ Roll 
8. The Lean, Mean, Star-making K-pop Machine 
9. Northern Girls, Southern Boys 
10. K-Drama: Television and the Origin of Hallyu 
11. K-Cinema: The Journey from Crap to Cannes 
12. Haley: The shot heard round the world 
13. Korea’s Secret Weapon: Video Games 
14. Samsung: The Company formerly known as Samsuck 
15. The Ministry of Future Creation  
--- 

MỞ ĐẦU

Trước năm 1985, Hàn Quốc không hề cool.
... 
Tất nhiên, giờ đây, Hàn Quốc đã giàu có và có một tương lai rộng mở. Quá dễ để một ai đó quên mất rằng, vừa mới năm 1965, GDP của Hàn Quốc còn kém cả Ghana, thậm chí thấp hơn Bắc Triều Tiên. Ngay cả vào những năm 1970s, Bắc và Nam Triều Tiên vẫn còn đang chạy đua kiểu kẻ tám lạng, người nửa cân. 

Ngày nay, Hàn Quốc đã đứng thứ 15 trên thế giới về kinh tế và Seoul thì giống một thành phố công nghệ mà Arthur C. Clarke đã vẽ ra trong cuốn tiểu thuyết 2001: A Space Odyssey. Họ còn đang lên kế hoạch xây dựng một toà nhà chọc trời vô hình bằng cách sử dụng camera và đèn led để tạo ra hiệu ứng ảo ảnh khiến mọi người tưởng toà nhà không nằm ở đó. Mỗi toa tàu điện ngầm đều có hai máy phát wifi và người dân có thể xem chương trình ti vi buổi sáng trên chiếc Samsung Galaxy của họ, nhờ vào đường truyền internet cực cao không bao giờ bị nhiễu sóng cho dù đi qua đường hầm xuyên núi hay dưới nước. Hàn Quốc đang được cho là một trong những câu chuyện thần kỳ về kinh tế trong thời hiện đại. 

Điều mà hầu hết cả thế giới đều chưa biết - hay biết mà đã quên đi - là thời kỳ đau đớn giữa những ngày đói nghèo với những ngày giàu sang. Trong vòng chỉ một vài thập kỷ, Hàn Quốc đã trải qua nhiều sự thay đổi mà hầu hết một đất nước thịnh vượng nào cũng mất ít nhất vài trăm năm để đạt được: xã hội ngày càng cấp tiến như được trải qua cuộc cách mạng Pháp và kinh tế thay đổi như thể có được nền tảng của cuộc cách mạng công nghiệp. 

Cầu, nhà cao tầng và đường xa lộ như từ hư không hiện ra, nó gần giống như xem một đoạn video đứt quãng. Trong khi đó, mọi người cũng bắt đầu lớn tiếng đòi quyền lợi cho mình: phụ nữ, sinh viên, nhóm người mới giàu, nhóm quý tộc cũ, người lao động, viên chức cổ trắng. Đó là một thời điểm hỗn loạn và chối tai để sống ở Seoul, nhưng cũng đồng thời là một dấu mốc kỳ diệu. Một số người, trong đó có tôi, thậm chí còn có thể tự kiêu mà nói rằng họ nhìn thấy Rome được xây nên chỉ sau một ngày. 

Nhiều quốc gia khác đã đi từ những nghèo nàn rẻ rách đến sự giàu có trong thế kỷ trước. Tuy nhiên trong số ấy, chỉ có Hàn Quốc là dám tính toán để trở thành nước xuất khẩu văn hoá phổ thông (popular culture) hàng đầu thế giới. 

Phim truyền hình, nhạc, phim, trò chơi điện tử và đồ ăn nhanh Hàn Quốc đã kịp thống trị toàn bộ diện mạo văn hoá châu Á. Trên thực tế, họ đã trở thành người tạo xu hướng, kẻ quyết định thị hiếu cho châu Á trong hơn mười năm qua, và sự bành trướng sang các nước phương Tây của Hàn Quốc là khó thể chối cãi. Có thể bạn không nhận ra, nhưng đó là điều có thực. 

Ví dụ, nếu bạn dùng điện thoại iPhone, thì chính microchip của nó lại được sản xuất bởi đối thủ mạnh nhất của Apple - công ty điện tử Hàn Quốc Samsung. 

Làn sóng văn hoá phổ thông Hàn Quốc được gọi tên là “Hallyu”. Bạn nên nhớ lấy nó, bởi rồi đây bạn sẽ nhìn thấy nó rất nhiều. Tổng thống Mỹ Barrack Obama đã nhắc tới làn sóng này trong một chuyến viếng thăm Hàn Quốc vào tháng 3/2012 khi đề cập tới các đổi mới về văn hoá phổ thông và cải tiến kĩ thuật của quốc gia. Ông nói: “Không còn nghi ngờ gì nữa, rất nhiều người trên thế giới đã bắt nhịp với làn sóng Hàn Quốc - Hallyu”. 

Không hề là nói quá khi bảo rằng Hallyu là hệ hình văn hoá lớn và nhanh nhất trong lịch sử thế giới hiện đại. 

Làm thế nào mà Hàn Quốc có thể tiến lên nhanh như vậy? 

Vào năm 1994, khi Mỹ và Anh còn đang đấm đá, hò hét trong cuộc đấu tranh chống lại việc chuyển đổi từ TV analog sang truyền hình kỹ thuật số thì Hàn Quốc đã bận rộn thiết lập kết nối internet băng thông rộng trên toàn quốc từ ngân sách nhà nước, coi nó giống như những dự án xây dựng hệ thống đường cao tốc hay đường tàu quốc gia. Phương tiện truyền thông mới này đem đến cho Hàn Quốc tất cả những gì mà trước đây họ không có: tự do, đa ngôn ngữ, bỏ qua trật tự đẳng cấp tôn ti, không đóng hộp trong ba mặt nước biển và một mặt đất liền phía Bắc hung hăng toàn trị, và sẵn sàng chuẩn bị tinh thần cho các ấn phẩm không kiểm duyệt và rất có thể mang nhiều màu sắc nổi loạn. Cởi mở và phóng khoáng không phải là đức tính truyền đời của người Hàn Quốc: những nhà thám hiểm phương Tây từ thời thế kỷ 19 đã gọi vùng đất này là Vương quốc của những kẻ tu hành khổ hạnh. Tuy nhiên, thứ hấp dẫn quốc gia này không phải là những "kiện hàng" ngoại đó mà là điều quan trọng là Hàn Quốc sẽ đem thứ gì ra thế giới.

Liệu lúc đó người Hàn Quốc có biết rằng Gangnam Style rồi sẽ trở thành bài hát đưa Hàn Quốc lên bản đồ thế giới? Tất nhiên là không. Nhưng họ biết ngày này rồi sẽ đến. Họ đã chuẩn bị và bố trí cả một cơ chế thống trị bằng văn hoá phổ thông kể từ thuở khai sinh của World Wide Web vào thập kỷ 1990s. 

Ai đó có thể đặt câu hỏi, vì sao lại tập trung vào văn hoá phổ thông khi mà lĩnh vực này gần như là lãnh địa của nước Mỹ suốt cả một thế kỷ qua. Bởi vì Hàn Quốc đang phát triển sức mạnh mềm của mình. 

“Sức mạnh mềm”, một thuật ngữ do Joseph Nye, một nhà khoa học chính trị Havard, đưa ra vào thập niên 1990s, là sức mạnh vô hình được xây dựng nên từ hình ảnh của một quốc gia thay vì từ vũ lực. Khác với sức mạnh cứng là tiềm lực quân đội hay áp đặt kinh tế, sức mạnh mềm là cách mà Hoa Kỳ đã từng sử dụng để thuyết phục cả thế giới mua thuốc lá Marlboro Reds hay quần bò Levi’s: bằng cách gieo rắc những hình ảnh đáng khao khát. Bằng cách gieo rắc sự cool của mình.

Không phải công nghệ xe tăng Mỹ hay buổi biểu diễn cơ bắp hoành tráng chiếm đóng đảo Grenada khiến cho bọn trẻ ở vùng cộng sản Yugoslavia muốn dành dụm hai tháng tiền tiêu cho một cái quần bò Levi’s 501 ngoài chợ đen. Mà đó chính là [nam diễn viên] James Dean.[1]

Giờ đây, Hàn Quốc đang muốn có được thứ dấu ấn văn hoá này - thậm chí là ở cả phương Tây - nhưng nó không phụ thuộc vào Gangnam Style hay K-pop. Tôi không nghĩ rằng người Hàn Quốc, nếu họ thực sự thành thật, tin rằng âm nhạc của họ sẽ thống lĩnh thị trường của Mỹ hay Tây Âu. Thay vào đó, kế hoạch là khiến cho thị trường thế giới thứ ba, dù vẫn còn ngái ngủ nhưng lại cực kỳ quan trọng như Đông Âu, các quốc gia Ả Rập và sắp tới là châu Phi, quắc câu vào văn hoá phổ thông Hàn Quốc. Cơn nghiện đã bắt đầu. Tại Iran, bộ phim truyền hình cổ trang Báu vật hoàng cung phổ biến tới nỗi người Iran bắt đầu sắp xếp giờ ăn của mình để không ảnh hưởng tới lịch phim phát sóng. 

Giờ đây, những nước thuộc thế giới thứ ba còn quá nghèo để nhận được sự quan tâm của các quốc gia phương Tây. Đây là nơi mà Hàn Quốc có đặc quyền và lợi thế duy nhất: không có một quốc gia thống trị văn hoá toàn cầu nào cũng từng là một nước thuộc thế giới thứ ba. Vì thế, Hàn Quốc hiểu rõ từng giai đoạn phát triển của những thị trường này; họ đã cẩn thận nghiên cứu văn hoá từng nơi để xác định rõ thể loại văn hoá Hàn Quốc nào sẽ được ưa chuộng nhất ở đó. Và các nhà kinh tế Hàn Quốc đã làm việc cật lực để đo đếm điểm rơi mà một quốc gia bắt đầu có tiền và tăng khả năng tiêu thụ hàng hoá. Bạn có thể cá rằng một khi công dân các nước này có đủ khả năng mua điện thoại di động và máy giặt, họ sẽ mua các nhãn hiệu của Hàn Quốc. Vì sao? Bởi vì họ đã bị quắc cần câu vào thương hiệu Hàn Quốc từ trước đó rồi. 

Nếu điều này nghe hơi giống một chiến dịch quốc gia, thì đó là bởi nó thực sự là một chiến dịch như vậy. Chính phủ Hàn Quốc đã đặt làn sóng Hàn Quốc ở vị trí số một trong ưu tiên quốc gia. 

Hàn Quốc có rất nhiều kế hoạch năm năm, thứ mà các nước dân chủ và tư bản hầu như không nhìn thấy bao giờ. Chính phủ Hàn Quốc cho rằng việc truyền bá văn hoá Hàn Quốc trên toàn cầu phụ thuộc vào độ phủ sóng của Internet, vì thế Internet được nhà nước Hàn Quốc trợ cấp tới cả những hộ dân nghèo nhất, tới người già và nhóm khuyết tật. Gần đây, chính phủ cũng tiến hành lắp đặt hệ thống kết nối tốc độ 1Gb/giây cho tất cả hộ gia đình - cao hơn 200 lần so với tốc độ trung bình ở Mỹ. Hàn Quốc đã học được một bài học từ cuộc tái thiết sau cuộc chiến tranh với Bắc Triều Tiên (1950-1953) rằng nếu bạn định thay đổi thì cần phải thay đổi thật mạnh mẽ, thật nhanh và phải hướng đến tất cả mọi người. Email chẳng có giá trị gì nếu chỉ có một số người sở hữu nó. 

Và không phải chỉ có mỗi chính phủ Hàn Quốc mới có kế hoạch năm năm; các công ty tư nhân nước này cũng có. Một hãng thu âm Hàn Quốc sẽ dành năm tới bảy năm để chăm chút chuẩn bị cho một ngôi sao K-pop tương lai. Đây là lý do vì sao một số nghệ sỹ Hàn Quốc kí những bản giao kèo 13 năm ràng buộc họ thực hiện nghĩa vụ hợp đồng; nửa đầu dành cho đào tạo tập luyện, và công ty không thể thu lại được những gì họ bỏ ra trừ phi người nghệ sỹ tiếp tục phát triển sau thời kỳ trứng nước. 

Nền kinh tế Hàn Quốc là một nghịch lý: nó chắc chắn là nền kinh tế tư bản, tuy nhiên cùng lúc, theo một cách nào đó, lại vẫn là mô hình kinh tế mệnh lệnh. Từ những ngày đầu độc lập khỏi nhà cầm quyền Nhật Bản trong chiến tranh thế giới thứ II, chính phủ Hàn Quốc đã can thiệp vào khu vực tư nhân. 

Bên cạnh việc xây dựng hệ thống internet chất lượng cao, Hàn Quốc còn là một trong những nước có nguồn tiền chính phủ dồi dào đầu tư cho các nhóm khởi nghiệp (start-ups). Năm 2012, nguồn quỹ từ chính phủ chiếm 25% tổng vốn đầu tư ở Hàn Quốc. Một phần ba vốn đầu tư ở nước này dành cho ngành công nghiệp giải trí - nhiều hơn bất kỳ lĩnh vực nào khác. 

Một kế hoạch năm năm khác là năm 2009. hi ngành công nghiệp thu âm Hàn Quốc bị sụt giảm doanh thu do hiện tượng download không bản quyền, chính phủ đã chi 91 tỷ USD để cứu lấy K-pop. Kế hoạch bao gồm xây dựng một trung tâm K-pop với rạp hát 3000 chỗ và chỉnh đốn các dịch vụ karaoke (noraebangs) để đảm bảo họ trả tiền bản quyền cho các bài hát trong hệ thống. Hầu hết các quốc gia khác sẽ không bao giờ chấp nhận dùng tiền công để thanh tra [bản quyền] các phòng karaoke. Ý tưởng nực cười này có lẽ chỉ có thể tồn tại ở Hàn Quốc.

Hàn Quốc đã quyết định thế kỷ 21 sẽ là thế kỷ của Hàn Quốc, giống như thế kỷ 20 là của nước Mỹ. Sẽ không bao giờ là đủ nếu Hàn Quốc chỉ sản xuất ô tô và dụng cụ bán dẫn, nó cần phải cool nữa. Tất nhiên, Hàn Quốc đang làm thay đổi quan niệm phổ biến cho rằng càng nỗ lực để cool chỉ làm bạn uncool mà thôi.

Có lẽ người thể hiện rõ nhất được tham vọng và sự to gan lớn mật của Hàn Quốc là ông trùm âm nhạc Jin-young Park (giám đốc hãng thu âm JYP). Khi một nhà sản xuất âm nhạc phương Tây hỏi “Anh đến từ đâu?”, anh ta trả lời đầy khó hiểu: “Tôi đến từ tương lai”. 

CHÀO MỪNG TỚI HÀN QUỐC. CHÀO MỪNG TỚI TƯƠNG LAI." 

[1] James Byron Dean (1931 – 1955) là nam diễn viên người Mỹ, biểu tượng văn hoá của thanh thiếu niên nước này với những hình ảnh đập tan ảo mộng và sự ly gián xã hội. Một trong những bộ phim thể hiện rõ nhất tư tưởng này của James Dean là Rebel Without a Cause (1955). 

Updated on 26 Nov 2014

“Taste classifies and it classifies the classifier”, Bourdieu 1984

Là một trong những nhà xã hội học và học giả đại chúng quan trọng của Pháp, Pierre Bourdieu nổi tiếng với các cuộc tranh luận chính trị đương thời cùng nhiều nghiên cứu kết hợp cả lý thuyết và thực hành về quyền lực tượng trưng, vốn văn hoá, vốn xã hội và sự thống trị của nam giới. Bourdieu cũng đặc biệt quan tâm đến tính xã hội của văn hoá nghệ thuật, một trong những cuốn sách quan trọng của ông về lĩnh vực này là Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste (1984), phân tích sự phân biệt thị hiếu/khiếu thẩm mỹ dựa vào nền tảng văn hoá, xã hội, xuất thân gia đình, … Trong khuôn khổ hạn hẹp, bài viết này sẽ đề cập sơ lược đến 1. thị hiếu, 2. phân biệt thị hiếu và phân tầng xã hội trong mối quan hệ với vốn kinh tế và vốn văn hoá.

1. Đầu tiên, về khái niệm thị hiếu, cả từ điển Bách khoa toàn thư khoa học xã hội và hành vi và Bourdieu trong Distinction đều mượn hai chữ differentiate và appreciate của Kant để định nghĩa: Thị hiếu là năng lực phân biệt và cảm thụ các tác phẩm văn hoá nghệ thuật cũng như các đánh giá về chúng (Bourdieu 1984: 466).

Thị hiếu không phải một thuộc tính, cũng không phải tài sản tự nhiên của con người mà là một hệ thống hành vi được hình thành thông qua trải nghiệm. Bởi không một ai trên thế giới này có những trải nghiệm giống hệt nhau suốt cuộc đời nên thị hiếu là vô cùng đa dạng giữa các cá nhân, và giữa các nhóm người khác nhau. Thị hiếu của mỗi cá nhân là năng lực của anh ta để đánh giá xem cái gì xấu / đẹp, tốt / dở,… Bởi vậy, ở một chừng mực nào đó, thị hiếu khó tránh khỏi bị đánh giá trên tiêu chuẩn nhị phân (Jenkins 1992: 105). Câu hỏi đặt ra là thị hiếu nào được cho là tốt, thị hiếu nào được cho là dở? Trên lý thuyết, chúng ta có thể hoàn toàn tránh được câu hỏi này bằng cách dựa vào chủ nghĩa tương đối. Tuy nhiên, như đã nói ở trên, thị hiếu là một hệ hành vi, hành động dẫn tới những hiệu quả xã hội có thực, mỗi cá nhân với tư cách là một phần tử xã hội thông thường phải lựa chọn đánh giá thẩm mỹ nào là hay, thẩm mỹ nào là dở và đặt mình vào một “phe” thị hiếu.

Theo quan điểm mỹ học của Kant, không có một chuẩn mực nào để đánh giá đâu là thị hiếu tốt, thị hiếu dở, không có chuyện thị hiếu được chuẩn hoá bằng một số đông hay một nhóm quyền lực nào trong xã hội. Theo Kant, thị hiếu tốt là có tồn tại, nhưng nó dựa trên những cảm xúc chủ quan không thể nào khái quát hoá được.

Đứng từ một điểm nhìn khác - điểm nhìn xã hội học, Bourdieu trong Distinction lại cho rằng, thị hiếu và sự đánh giá về thị hiếu của chúng ta hiện nay được phân biệt dựa trên nguồn gốc tầng lớp xã hội của mỗi cá nhân. Ông phân tích, thứ thị hiếu được chúng ta công nhận chính là sản phẩm thị hiếu của tầng lớp thống trị. Nói một cách khác, khiếu thẩm mỹ của xã hội nói chung đã và đang bị chi phối bởi nhóm công dân tinh hoa cao cấp.

2. Cụ thể, kết quả nghiên cứu thực nghiệm của Bourdieu trên 1,217 đối tượng đã chỉ ra rằng, thị hiếu được phân biệt dựa trên nguồn gốc xã hội và nền tảng văn hóa – giáo dục. Và chính sự phân biệt thị hiếu này đồng thời lại làm nảy sinh một sự phân tầng xã hội mới, dựa trên chuẩn đánh giá khiếu thẩm mỹ. Đây cũng chính là hai pha trong chu trình phân biệt thị hiếu và phân tầng xã hội đã được nhắc tới ngay từ đầu.

Ở pha thứ nhất, nguồn gốc xã hội xác định thị hiếu cá nhân có thể cao hơn hoặc thấp hơn so với những tiêu chuẩn trong xã hội mà người đó sống. Việc phân biệt thị hiếu này đồng thời cũng phân loại các cá nhân vào những tầng lớp khác nhau và làm rộng thêm khoảng cách giữa nhóm cao cấp, trung lưu và nhóm lao động bình dân. Theo Bourdieu (1984), khái niệm nguồn gốc xã hội này không chỉ dựa trên vốn kinh tế (economic capital), mà còn dựa vào nền tảng tri thức, vốn văn hoá (cultural capital) của gia đình nơi đứa trẻ sinh ra. Một ví dụ trong nghiên cứu của Bourdieu được đề cập đến là, trong trường học phổ thông, một học sinh có gia cảnh tốt thường nhận được những đánh giá tích cực hơn bởi khả năng tiếp thu kiến thức ưu trội, hoặc có thể nhắc đến sự khác nhau trong việc lựa chọn món ăn giữa nhóm học sinh nhà giàu, trung lưu và nhóm học sinh bình dân có mức sống thấp hơn. Những đứa trẻ nghèo hơn thường có xu hướng chọn khẩu phần ăn đầy đặn để no, trong khi những đứa trẻ giàu có lại chọn những món vừa đủ dinh dưỡng vừa kiểu cách hợp thời. Ví dụ về nhu cầu ăn uống cơ bản này của con người cũng chính là chỉ thị điển hình của việc phân tầng thị hiếu / xã hội bởi xu hướng tiêu dùng trong đó dường như cũng trùng khớp với vị trí của mỗi cá nhân trong xã hội mà anh ta thuộc về. Tóm lại, nguồn gốc xã hội là một yếu tố quan trọng quyết định vị trí thị hiếu của mỗi cá nhân (Bourdieu 1984: 184).

Ở pha thứ hai, hiện tượng xã hội nói trên cũng đồng thời tạo điều kiện cho các nhóm có thị hiếu, căn tính và lối sống tương đồng hình thành các nhóm xã hội mới. Trong trường hợp này, thị hiếu được trưng hiện ra nhằm mục đích xác định xem ai giống mình thì được vào nhóm, ai khác mình thì bị đẩy ra ngoài. Văn hoá thị hiếu này đánh dấu một điểm quan trọng trong việc lựa chọn căn tính cá nhân và hình thành các lớp lang văn hoá. Sự phân biệt cá nhân rồi sẽ phát triển thành sự phân biệt nhóm, và cuối cùng hình thành các tầng lớp văn hoá xã hội, có thể ở giữa các thành phố, giữa các xã hội hay giữa các dân tộc khác nhau.

3. Không chỉ thể hiện ở văn hoá đời sống hàng ngày, sự phân tầng này còn thể hiện trong lĩnh vực văn hoá nghệ thuật cao cấp hơn. Trong biểu đồ nghiên cứu của Bourdieu, các số liệu cho thấy: nhóm trung lưu và nhóm cao cấp có tần suất đi bảo tàng, gallery nghệ thuật, thưởng thức mỹ thuật nhiều hơn hẳn so với nhóm lao động bình dân. Trong khi đó, các loại hình văn hoá đại chúng như điện ảnh thường thức, nhiếp ảnh, DIY lại chủ yếu nhận được sự ưa chuộng từ nhóm người lao động. Việc thị hiếu gắn với điều kiện kinh tế, văn hoá và tầng lớp xã hội vô hình chung khiến cho những loại hình nghệ thuật của giới tri thức tinh hoa như nhạc giao hưởng châu Âu, mỹ thuật trở thành trung tâm, chuẩn mực của thế giới. Một ví dụ điển hình của hiện tượng này là việc các phụ huynh trung lưu châu Á thường có xu hướng cho con cái đi học nhạc cụ cổ điển phương Tây (piano, guitar, violon) hơn là những nhạc cụ dân tộc, học vẽ sử dụng hoạ cụ phương Tây nhiều hơn là phương Đông.

Trong văn hoá đại chúng và văn hoá tiêu dùng, điều này được tận dụng tương đối triệt để, tác động vào tâm lý hướng thượng của tầng lớp trung lưu (upper & lower middle class) cũng là nhóm dân số chiếm phần đông có tiềm năng tiêu dùng các sản phẩm văn hoá mạnh mẽ trong xã hội.

Tài liệu tham khảo:

Bourdieu, P. 1984. Distiction: A Social Critique of the Judgment of Taste. USA: Havard
Bourdieu, P. 1991. The Love of Art: European art museum and their public. CA: University of Stanford
Featherstone, M. 1991. Consumer Culture and Postmodernism. London: Sage
Jenkins, R. 1992. Key Sociologist: Pierre Bourdieu. London: Routledge
Hartley, J. 2002. Media and Cultural Studies: The Key Concepts. London: Routledge
Hennion, A. 2007. Those things that hold us together: Taste and Sociology, in Cultural Sociology. London: Sage



* Đăng trên Tạp chí Mỹ Thuật & Nhiếp Ảnh số ra tháng 11/2013